Ярмалковіч Віктар. На жыццёвых хвалях

Аўтар: Ярмалковіч Віктар,
Дадана: 29-07-2016,
Крыніца: Ярмалковіч Віктар. На жыццёвых хвалях // Лёс аднаго пакалення. Беласток, 1996. С. 171-212.

Спампаваць

Арышт

За кратамі

Цераз Гродна ў Вільню

У варшаўскіх i легніцкіх саветаў

Чатыры гады на Усходзе

Эпілог

Арышт

Начную цішыню парушыў нейкі шорах i збудзіў мяне. Адкрытыя са сну вочы асляпіла святло электрычнага ліхтара. "Нех пан встае, пуйдземы до дому", - пачуўся голас. На прыстаўленай да стога сена ў прыгуменніку драбіне, дзе я спаў, стаяў паліцыянт.

У хаце ўжо не спалі. На лаве сядзела ўстрывожаная маці, па хаце неспакойна блытаўся брат, а за сталом сядзеў другі паліцыянт i корпаўся ў кніжках i розных паперах. Я зразумеў, што праводзіцца вобыск.

Неўзабаве стала развідняцца. Паліцыянты саставілі пратакол, забралі пару пісем i загадалі мне збірацца з імі.

Сяляне выганялі ўжо быдла з панадворкаў на пашу i ca здзіўленнем прыглядаліся, як двух паліцыянтаў з роварамі вялі мяне на пастарунак у Тургелі. У галаву ціснуліся мне розныя думкі. Чаго ад мяне хочуць? Ці не станецца што па дарозе? На памяць прыходзілі расказы, як арыштаваных не даводзілі жывымі на месца, бо яны... уцякалі. Але нічога такога не сталася. З цікавасцю да нашага паходу прыглядаліся таксама людзі ў Пастаўках i самых Тургелях. Ніколі не даведаюся, што аба мне думалі гэтыя людзі. Адны, мабыць, спачувалі, другія здагадваліся, што такога я мог зрабіць, трэція, a напэўна былі i такія, гаварылі сабе: "Ну вось i дагуляўся. Так яму i трэба". Мне з моманту арышту стала ясна, што тым, якія стаялі на стражы цемнаты i адсталасці, i атуманенай імі цемнаце я быў соллю ў воку. На ўсю вялікую воласць я быў адзіным студэнтам з сялян. Цёмныя шляхцюкі з фальваркаў i мястэчак не маглі зразумець, што я вучыўся толькі дзякуючы сваёй працы, упартасці, дапамозе сям'i i блізкіх ды шапталі: "Камуніст, вучыцца за камуністычныя грошы". Ксяндзы ў Тургелях i Табарышках не маглі мне дараваць, што не пашыраю разам з імі польскасці, a паліцыя i "ўжэнднікі" - што не супрацоўнічаю з імі. За ўсё гэта; вялі мяне цяпер як злачынца.

У Тургелях пасадзілі мяне ў машыну i павезлі ў Вільню. Мне спадарожнічаў ужо толькі адзін паліцыянт. Адносіўся ён да мяне ветліва i нават паабяцаў паведаміць сям'ю аб маім лёсе. Пазней высветлілася, што была гэта толькі абяцанка.

Даязджаючы да Вільні, у старане Парубанка, заўважалася непгга незвычайнае. Гудзелі самалёты, чуваць было ўзрывы. Я здагадваўся, што хіба пачалася вайна.

У Вільні завезлі мяне на Святаянскую, дзе знаходзіўся цэнтр тайнай паліцыі, якую тады называлі "двойкай". Месца мне было ўжо знаёмае. Не раз мяне выклікалі туды i дапытвалі. Не раз прадсгаўлялі перада мною вобраз светлай кар'еры, калі б я змяніўся, часта лаялі мяне i гразілі. Цяпер заўважыў я тут незвычайную мітусню. Паліцэйскія работнікі, устрывожаныя i нечым занятая, нервова бегалі па пакоях. З радыёпрыёмніка няспынна гучэлі словы: "Увага, увага, надходзі!" i "Увага, увага, мінэло!" Я канчаткова пераканаўся, што пачалася ванна.

З нескрыванай злосцю звярнуўся да мяне адзін з кіраўнікоў нейкага там ix аддзела, якога бачыў я ўпершыню. Загадаў ён вывесці мяне. Зноў павялі мяне вуліцамі i завулкамі Вільні. Але куды вялі, я не ведаў.

Следам за мною ў Вільню, пехатой 35 кіламетраў летняй парою, цягнулася старэнькая маці. Дайшла да Вільні i тут згубіла мой след. Нічога не знайшоўшы i нічога не даведаўшыся, змучаная, астаткамі сіл, пехатою вярнулася дахаты.

За кратамі

Пры Ігнатаўскім завулку знаходзіўся цэнтральны паліцэйскі арышт у Вільні. Там у рэшце рэшт апынуўся i я. Камера, у якой мяне закрылі, была даволі вялікая. Па абодвух баках стаялі нары, якія ўжо цесна занялі арыштаваныя. У вокнах - краты. З вонкавага боку акон бляшаныя заслоны, з-за якіх можна было ўбачыць толькі лапік сіняга неба.

Тут спаткалі мяне знаёмыя: Ян Шутовіч, Альфонс Шутовіч, маляр Паўлюкоўскі, настаўнік Шнаркевіч, друкар Найдзюк, былы сенатар Багдановіч i іншыя. Былі тут беларусы, яўрэі, немцы. Разам было нас чалавек хіба болыл за сотню. Адны сядзелі збянтэжана, другія ляжалі ў аДчаі, іншыя, хіба болыл нервовыя, сноўдаліся па праходзе між нарамі. Кожны ў размове ставіў пытанне: i што далей?

Спаць трэба было на голых дошках. Есці давалі столькі, што можна было жыць. Хлеба хапала, раніцай i вечарам была кава, часамі нават беленая. Многія яўрэі i некаторыя іншыя вязні атрымлівалі ад сем'яў падачы. Яны не хацелі есці чорны турэмны хлеб i адкладалі яго на падаконнік.

З беларусаў ніхто нічога не атрымліваў. Ix сем'і не толькі што не маглі чымсьці памагчы, але нават не ведалі, што дзеецца з арыштаванымі i дзе яны знаходзяцца.

Праз вокны было відаць кавалак сіняга, пагоднага неба, на якім ясна свяціла i грэла сонца. Дні цягнуліся i здавалася, што былі яны незвычайна доўгімі i адзін на аднаго зусім падобныя. Толькі паліцыя, якая нас пільнавала, ставалася штораз болыл нервовая i злосная. Аднойчы пачалі выклікаць нас у канцылярыю падпісаць паперку аб сваім далейшым лесе - пастанову адміністрацыйнай улады аб высылцы ў канцэнтрацыйны лагер у Картуз-Бярозу.

У Бярозу

Грукаталі колы, трашчалі i скрыпелі вагоны, імчаўся цягнік. За намі заставаліся палі i лясы, заходзіла i ўзыходзіла сонца, а нас усё везлі далей i далей. На станцыях цягнік прыпыняўся дзесьці далека ад людскіх вачэй, часамі ў полі або ў лесе. Выглядала, што быццам бы везлі нас крадком.

Ад доўгага, нерухомага сядзення на цвёрдых лаўках балелі косці. У кожнай перагародцы вагона, якую з прахода пільнаваў адзін паліцыянт, знаходзілася па некалькі чалавек. Арыштаваныя былі папярэджаны, што пры самавольным уставанні або нейкіх раптоўных рухах паліцыя будзе страляць.

Вывозячы нас, есці ўжо нам не далі, але з гэтым не было вялікай б яды. Многія арыштанты мелі яшчэ падачы ад сем'яў. Кавалкі хлеба валяліся на падаконніках. "Бяры ix", - падказаў Найдзюк, калі выводзілі нас з камеры. Я не меў нічога пры сабе, у што можна было ўзяць хлеб. "У кашулю", - раіў далей Найдзюк. Я так i зрабіў. Зняў кашулю i загарнуў у яе кавалкі хлеба. Прыдаліся нам яны цяпер у дарозе i былі падтрымкай у далейшым.

Прыём

Змучаныя дарогай доўга мы стаялі перад брамай лагера ў Бярозе. З абодвух яе бакоў цягнуўся высокі дашчаты плот, над якім былі праведзены калючыя драты. Не было магчымасці падгледзець, што там дзеецца ўсярэдзіне.

З агульнай групы вылучылі жанчын. Былі гэта пераважна кабеты пажылога ўзросту, некаторыя ледзь ішлі. Акружыла ix жаночая паліцыя i павяла налева. Я прыкмеціў, як маладыя паліцыянткі скрытна даставалі палкі.

Мужчын трымалі яшчэ нейкі час, пакуль віленская паліцыя не закончыла весці перагаворы з мясцовымі паліцэйскімі. Потым яны адышлі, а нас акружылі бярозаўскія паліцыянты, якія маўкліва i па-воўчаму глядзелі на нас. Раптам адкрылася брама i пачаліся мітусня, крыкі i ўдары. Паліцэйскія далі каманду: "Бегем!" i сталі збіваць палкамі. За брамай расстаўленыя радамі паліцыянты з падабранымі крымінальнікамі віталі прыгнаных арыштантаў новымі ўдарамі палак i кіёў.

Маладыя вязні вырываліся наперад, кідаліся ў сярэдзіну натоўпу. Удары не дасягалі ix або дасягалі рэдка. Іншае было палажэнне старых, хворых i калекаў, a такіх было каля паловы.

Так напалоханых i збітых увагналі нас у адну з загарадак, на якія калючым дротам падзелены быў пляц. У кожнай загарадцы, абведзенай дротам вышынёй у чалавека, сядзелі людзі такія ж як i мы. Па вонкавых сценах лагера стаялі вышкі, а на ix - стражнікі з кулямётамі, накіраванымі ў наш бок.

Над намі высілася пагоднае, сіняе неба, грэла i свяціла яснае паўднёвае сонца, a адзін з нашых таварышаў нядолі, выцягнуўшы ўбок рукі, круціўся навокал. Ён не бачыў.

У камеры

На пляцы, у загарадцы, загадалі нам выстраіцца ў два рады, a адзін з паліцыянтаў, з выгляду тыповы крымінальнік, доўга правіў нам казанне аб тым, як мы павінны шанаваць "айчызну". Сваё выступленне перарываў ударамі палкай па вязнях. Навучаў i біў. Біў за ўсё. Адных за тое, што яны кепскія патрыёты, другіх - што стаялі не так, як ён патрабаваў. Чыгуначніка з Яшун пабіў з прычыны ордэнскай планкі, якая была прышпілена да лацкана пінжака. А планку дзяржаўнай адзнакі, якую той атрымаў за нейкія там заслугі, сарваў ён з грудзей i кінуў пад ногі. Пасля такіх i падобных сцэн прыказалі нам аддаць дзяжкі, гадзіннікі i іншыя каштоўныя прадметы. Забралі гэта ўсё быццам бы ў дэпазіт.

Прастаялі мы на пляцы да вечара. Пасля загналі нас у будынак, у камеру. Стаялі там трох'ярусныя, збітыя з дошак нары. На ix чалавек фры чалавеку мусіла памясціцца каля ста пяцідзесяці асоб. У першы дзень есці нам не далі, але былі яшчэ кавалкі хлеба забраныя з Вільні. Пасля такога прыёму есці не хацелася. Але хацелася піць. Вады, аднак, таксама не далі. Ад смагі нельга было заснуць, a заснуўшым снілася вада.

У загарадцы

З усходам сонца выгналі нас на пляц у загарадку. Найперш пагналі "да ўбікацыі". Была гэта вялікая i глыбокая яма, над якой былі пракладзены дошкі. На каманду трэба было на ix сядаць i на каманду падымацца. Хто не паспеў тэрмінова справіцца з патрэбай, таго кіем падымаў памочнік паліцыянта, крымінальнік, або палкай сам паліцыянт. Абязводжаны арганізм калі i мог што выдаліць, то з вялікай цяжкасцю. Так трэба было i мучыцца.

Не дазвалялася нам хадзіць спакойна. Усё трэба было рабіць толькi "бегем", бо інакш спадалі на плечы ўдары гумовых палак. A білі вязняў пры кожнай нагодзе.

У загарадцы, вылучанай з вязняў асобе, якая прайшла вайсковую службу, загадвалі праводзіць са зняволенымі муштру, каб толькі людзі не стаялі. Спосаб вядзення муштры i спосаб яе выконвання кантраляваліся паліцыянтамі. Калі хто кепска выконваў каманды, атрымліваў порцыю ўдараў палкай. Трымалі нас на пляцы цэлы дзень. Там нас муштравалі, кармілі i білі.

Для яды давалі на дзень двухкілаграмную буханку хлеба на 10-15 чалавек i чарпак "зупы", у якой калі плавала пяць або шэсць крупінак дык было добра. Суп налівалі ў алюмініевыя міскі, якія трэба было вярнуць чыстымі. "Мылі" мы ix тады сабраным пяском з-пад ног, a выціралі рукавом або крысом пінжака ці кашулі. Вады не было. А неба было чыстае, без ніводнай хмаркі, з яркім, гарачым сонцам. Далёка за лагерам цямнеў лес. Як жа мне хацелася быць у ім, а не тут, у загарадцы.

Па нейкім часе ад муштры, голаду i смагі арганізм аслаб. Паліцыянты крычалі: "Бегем!", a ногі станавіліся штораз цяжэйшымі i падымаць ix было не пад сілу. Нялёгка паміраць павольнай смерцю. Такую сітуацыю ў нейкай меры аблягчалі самалёты. Калі надляталі яны над лагер, паліцыянты загадвалі: "Падній!". Добра тады было паляжаць на пяску i адпачыць крышку. З кожным днём самалётаў над лагерам паяўлялася штораз болыл. Былі дні, калі трымалі нас увесь час у камеры. Тады раз-пораз у камеру ўрываўся паліцыянт i палкай наводзіў парадак. Сярод вязняў быў адзін псіхічна хворы чалавек. Ён не мог зразумець, якога парадку патрабуе паліцыя, сыходзіў з нараў i пачынаў нешта гаварыць. Паліцыя лупцавала ўсіх без разбору, а часцей за ўсіх пад дубінку пападаў той хворы. Пасля некалькіх дзён ён страшэнна спух. Што з ім пазней сталася, гэтага не ведаю.

У палове верасня паліцыя стала выклікаць вязняў па спісках i забіраць ix з сабою. Што з імі? Выходзяць на волю ці перавозяць ix у іншае месца? Для нас, астаўшыхся ў камеры, гэтая справа была невядомай.

Вы - вольныя!

Днела. Пачыналася шэрая i туманная раніца. На пляцы нехта крычаў. Адзін з вязняў падышоў да акна i стаў прыглядацца ды прыслухоўвацца да водгаласаў, якія даходзілі звонку. Раптам адвярнуўся i сказаў нам: "На пляцы збіраюцца людзі з мястэчка. Кажуць, што з усходу граніцу перайшла Чырвоная Армія, а з захаду ідуць немцы. Паліцыя ўцякла". Усе ўскочылі на ногі. "Вы - вольныя!" - далятаў голас з-за акна. Некаторыя вязні кінуліся да дзвярэй. "Асцярожна, - пачуліся галасы, - зважайце, каб не была гэта нейкая правакацыя!" Але на калідоры раздаліся крокі, з трэскам выламаліся дзверы ў нейкай камеры. Паддаліся i нашы дзверы. Гурмам пачалі мы выбягаць на калідор i на пляц. Так, паліцыі не было. У цэлым лагеры падняўся рух.

Сярод вязняў найболыл было ўкраінцаў. Яны пачалі прабаваць навесці нейкі парадак. Некалькі чалавек дасталася ў склад, дзе захоўваліся адабраныя ад вязняў рэчы. Яны пачалі чытаць прозвішчы i выкідаць знойдзеныя там пакункі. Я, не дачакаўшыся нічога свайго, пайшоў па лагеры. Грамады людзей кідаліся ў розныя бакі. Каля аднаго будынка прыкмеціў я асаблівы рух. Аказалася, што ў ім быў хлеб. Ускочыў у гэты натоўп i я ды схапіў дзве буханкі хлеба. Аднак не данёс ix абедзвюх да сваіх сяброў. Адну буханку вырвалі мне з рук зараз жа на месцы, другую неяк з цяжкасцю абараніў.

Сабралася нас некалькі чалавек з Вільні i пасля кароткай нарады вырашылі не траціць дарма час ды хуценька выходзіць з лагера. Баяліся мы, аднак, нейкага наступу паліцыі. Людзі расказвалі, што за гаспадарчымі будынкамі ляжаць дзесяткі непахаваных трупаў. Вось дзе апынуліся тыя, якіх выклікалі i забіралі на працягу апошніх дзён.

Самай бяспечнай лічылася дарога ў бок Кобрына i туды мы накіраваліся. Людскому натоўпу на дарозе не было відаць ні пачатку, ні канца. Сярэдзінай дарогі на знойдзеных у лагеры роварах час ад часу праязджаліся ўкраінцы, якія стварылі свайго роду разведку i аб'яўлялі ўсім, што дарога вольная.

Як толькі мы выйшлі з Картуз-Бярозы, дарожкамі, сцежкамі, цераз палі беглі нам насустрач людзі. Выносілі яны на дарогу хлеб, малако, Мяса i іншыя прадукты. Такі прыём паўтараўся ў многіх вёсках, праз якія мы праходзілі. Аказалася, што вясковыя пасланцы на веласіпедах паведамлялі далейшыя вёскі на шляху нашага паходу, а тыя рыхтаваліся прымаць нас.

Такое стаўленне жыхароў падбярозаўскіх вёсак да вязняў здзіўляла нас, а яшчэ болыл дзіваваліся гэтаму ўкраінцы. Некаторыя з ix пачалі нават гаварыць, што гэта ўкраінская зямля. У дзесяці кіламетрах ад Бярозы, на нейкай невялічкай рэчцы знаходзіўся мост, які ахоўваў малады вясковы хлопец з ружжом у руках. "Што гэта такое?" - спыталіся ўкраінцы. "Сцерагу маста", - пачулася ў адказ. "А хто цябе тут паставіў?" - далей дапытваліся ўкраінцы. "Беларускі камітэт", - растлумачыў вартаўнік.

Гэтая апошняя вестка абарвалася на нас як гром з яснага неба. Хто мог спадзявацца, што тут, у месцы найболыл жорсткага ў Заходняй Беларусі нацыянальнага i сацыяльнага ўціску, у месцы беззакония i садысцкага здзеку над чалавекам, у мясцовым насельніцтве нарадзілася такая пастава i арганізаванасць.

Украінцы звярнуліся да вартаўніка за дапамогай. Патрэбны ім былі падводы для хворых. Мы пайшлі далей.

Вечарам дайшлі мы да Кобрына. У горадзе было ўжо нямецкае войска, якое не дазволіла нам увайсці ў горад. Затрымаліся мы ў нейкай вёсцы. Дастаць начлег у нейкай хаце было ўжо немагчыма. На адным з панадворкаў знайшлі мы стог сена i вырашылі пераначаваць у ім. Але i тут месцы былі абмежаваныя, бо "закватараваліся" ў ім ужо іншыя. Усіх нас ахінала цёмная, вільготная ноч. Далёка, дзесьці з боку Роўнага, то з меншай, то з болылай сілай грымелі гарматы. Не спалася. Было холадна i трывожна.

Дарога

Раніца спачатку была шэрая i халодная. Пазней туман рассеяўся i паказалася залатое сонца. Натоўп бярозаўскага народу заварушыўся i паплыў далей. Немцы, якія былі сярод нас, дамовіліся з нямецкімі салдатамі, каб тыя не затрымоўвалі вязняў. Так мінулі мы Кобрын. Тут частка ўкраінцаў павярнула на поўдзень, a іншыя, таксама як i мы, пайшлі на Бярэсце.

Па дарозе з грукатам i шумам праляталі нямецкія машыны. Усе нямецкія падраздзяленні былі матарызаваиыя. Машыны везлі салдат, цягнулі гарматы. Несліся, аж зямля дрыжэла, механізаваныя кухні i пякарні.

У адным месцы трапілі мы хіба на абед. Нямецкі салдат з тэрмасаў наліваў суп. Нас пачаставаў таксама. Суп быў гарачы, густы, з мясам. Які ён для нас, згаладалых, быў смачны, не трэба хіба гэтага i даказваць.

Познім вечарам, ледзь цягнучы за сабою ногі, дабраліся мы да Бярэсця, дзе накіравалі нас у школу. Была там падрыхтавана салома i мы спыніліся ў ёй на начлег. Зараз жа пачаліся парада: як быць далей, куды ісці, што рабіць? Украінцы былі неспакойныя. Многія з ix вырашылі ісці на захад. Нічога ix добрага не чакала. Іхныя разведчыкі паведамілі, што мост на Бугу займае нямецкае войска i нікога, апрача немцаў, праз яго не пускаюць. Такі, відаць, быў іхны дагавор з Савецкім Саюзам. Гэта ўкраінцаў не затрымала. Рашылі яны прабірацца цераз Буг, бродам, які паказалі мясцовыя жыхары.

Адпачыўшы i пераначаваўшы ў Бярэсці, наша група ў складзе ўжо толькі сямі чалавек на золаку накіравалася на поўнач. Ішлі мы пехатою ўздоўж чыгункі. Цягнікі яшчэ не ездзілі, a іншага транспарту акурат не было.

Апаў туман, раз'яснілася неба, ізноў стала прыграваць сонца, а мы перасоўваліся далей i далей. Прыглядаліся мы па дарозе распілаваным мясцамі чыгуначным рэйкам, час ад часу міналі свежыя яшчэ варонкі ад бомбаў, праходзілі каля разбітых цягнікоў. Дзе-нідзе тырчэлі па дарозе коміны спаленых хатаў. Пры некаторых вёсках стаялі прывітальныя брамы. У адных вёсках віталі імі Чырвоную Армію, у другіх - нямецкае войска, a ў яшчэ іншых стаялі да дзве брамы - адным i другім.

Была ў нас адна торба, якой апекаваліся Паўлюкоўскі i Шнаркевіч. Складвалі мы ў яе ўсё, што ўдалося нам раздабыць. У адным месцы трапілі мы на ўборку кавуноў. Былі яны невялікія i трохі яшчэ няспелыя. "Бярыце", - казаў гаспадар. Я тады яшчэ i не ведаў, што можна ix есці сырымі; думаў, што гэта звычайныя гарбузы, але браў, бо быў галодны. Акрамя гэтага пачаўся клопат з нагамі, бо ў чаравіках паадставалі падэшвы.

Змучаныя хадой, пачалі мы раздумваць, як аблягчыць сабе дарогу. На нейкай станцыі знайшлі мы ваганетку. "Бярэм яе", - падаў думку хтосьці з групы. "Бярэм!" - падхапілі ўсе астатнія. I так пачалі мы ехаць. Праўда, не ўсе, бо двух мусілі пхаць ваганетку, але было нам ужо намнога выгадней.

Мінуўшы Чаромху, наткнуліся мы на рэшткі падраздзялення польскага войска i на паліцыянта. Салдаты былі ўстрывожаны, трывожыліся i мы. "Як далёка швабы?" - пыталі ў нас. Паліцыянт меў ровар, салдаты ішлі пешшу. Не сталі мы доўга размаўляць, бо спяшаліся як мага хутчэй адысці з гэтага месца. Берагам лесу, на падводах, прабівалася на захад іншае падраздзяленне. Было гэта тады апошняе наша спатканне з польскім войскам.

Быў поўдзень. Хацелася есці. Зайшлі мы па дарозе да адной хаты i трапілі якраз на абед. За сталом сядзеў барадаты, пажылы гаспадар. На сцяне вісеў цэлы рад ікон, а перад імі ў куце палілася лампадка. "Вы хто такія?" - запытаў нас. Доўга нам не прыйшлося тлумачыць, хто мы такія i адкуль. Гаспадар грозна глядзеў на нас i паўтараў: "Еслі палякі то... вон!" У рэшце рэшт загадаў нам сесці за стол, а жонцы наліць міску капусты. Сам накроіў нам хлеба.

На гэтым прыкладзе мы пераканаліся, да якой ступені мясцовае насельніцтва было раздражненае санацыйнымі парадкамі, i не сталі гэтаму дзівавацца.

Цераз Гродна ў Вільню

Цяжка было пхаць ваганетку i язда на ей станавілася надта павольнай. Пачалі мы зноў камбінаваць i разглядацца за нечым лепшым. На нейкай невялічкай станцыі згледзелі мы дрызіну. Пад крык i грозьбы чыгуначніка, амаль гвалтам, дрызіна апынулася ў нашых руках. Цяпер была зусім іншая сітуацыя. На змену, што пяць кіламетраў, двое з нас націскалі на корбу i дрызіна неслася па рэйках у даль. Было лягчэй i хутчэй.

За адзін дзень мінулі мы Бельск i даехалі да Беластока. З прахаднога чыгуначнага маста прыглядаліся нам савецкія камандзіры, а мы перацягвалі дрызіну з адных рэек на другія, па-свойму ўстанаўлівалі чыгуначныя стрэлкі i несліся далей. Вечарам таго ж дня былі мы ў Саколцы. Там на станцыі, разам з савецкімі салдатамі, стаяла ўжо свежаарганізаваная міліцыя з чырвонымі павязкамі на руках. Цяпер у сваю чаргу адабралі нам дрызіну, а нас завялі на міліцэйскі пост. Кожнага з нас дапытвалі даволі доўга. Пазней салдаты пачаставалі нас супам, а курцы дасталі нават махорку. Было ўжо цёмна i позна. Міліцыянт адвёў нас на начлег.

Прыняла нас ветлівая i гасцінная гаспадыня. Паслала на падлозе, падлажыла пярыны, дала чым прыкрыцца. Але ўсе доўга не маглі заснуць. Можа былі мы надта стомлены, можа пасля перанесенага было нам надта выгадна, а можа было трохі халаднавата. Не спалася нам. Не спала i гаспадыня, бо час ад часу чуваць было яе стогн. Яна таксама перажывала. Яе мужа забралі на вайну i не мела ад яго ніякай весткі.

Раніцай падаліся мы ў далейшы свой паход. Ішлі ў бок Гродна. Дзень, хаця i асенні, быў сонечны i яшчэ цёплы. Па дарозе зноў праляталі савецкія машыны з салдатамі, а з кузаваў угару i ўбакі тырчэлі дулы кулямётаў. З раскіданых лістовак прачыталі мы аб рашэнні савецкага ўрада вызваліць заходнія Беларусь i Украіну ды аб'яднаць ix у адно з астатнімі землямі

Здалёку віднеліся вежы гродзенскіх касцёлаў. Аднак пакуль мы дабраліся да Гродна, быў ужо вечар. Тут даведаліся мы, што рыхтуецца цягнік у Вільню. Вырашылі чакаць. На станцыі сабралася многа народу. Вярталіся, разагнаныя ваеннымі падзеямі, цывільныя асобы, ішлі дадому з франтоў змабілізаваныя на вайну салдаты былога Войска Польскага.

Падышоў да мяне міліцынер, жыдок. Пачалі мы размаўляць. Аказалася, што гэта адзін з маіх універсітэцкіх калегаў, які як палітычны вязень сядзеў у гарадзенскай турме, а цяпер быў у ix якімсьці там начальнікам. Міліцыянер запрашаў мяне да сябе на пост. "Не адлучайся, - пратэставалі таварышы падарожжа, - бо яшчэ застанешся", i я неяк адказаўся.

На станцыі праседзелі мы ўсю ноч. У пэўны момант зачапіў мяне польскі салдат. Ён пазнаў мяне. Як высветлілася, быў гэта хлопец з суседняй вёскі - з Лайбішак. Ішоў ён з вайны дахаты. Дагаварыліся вяртацца разам.

Раніцай аб'явілі, што цягнік ужо гатовы i можна выходзіць на перон. Мы кінуліся да выхаду, а там чакалі савецкія салдаты i міліцыя. Цывільных яны не чапалі, толькі былым польскім салдатам загадалі стаць збоку. Да групы салдат далучылі i мяне. Відаць, толькі таму, што быў я ў студэнцкай шапцы i саветам здалося, што я вайсковец. Гэту сітуацыю напэўна прыкмеціў знаёмы мне міліцыянер, бо падышоў ён да салдат, пагаварыў з імі i неўзабаве дазволілі мне пайсці далей. На гэтым пероне расстаўся я з суседам з Лайбішак i болыл яго ў сваім жыцці ўжо не спаткаў.

Да Вільні даехалі мы перад поўднем. Было нас цяпер шэсць чалавек: Паўлюкоўскі, Шнаркевіч, Найдзюк, Альфонс Шутовіч, аплікант Калыняк i я. Магістр Ян Шутовіч адлучыўся ад нас у Беластоку. Многія з віленскіх вязняў Картуз-Бярозы вярталіся іншымі дарогамі. Многія з ix засталіся па дарозе, найболыл хіба ў Бярэсці. Яны не змаглі ісці далей i вырашылі чакаць там, пакуль стануць хадзіць цягнікі.

Па дарозе ca станцыі ў горад далучылася да нас "девушка" ў чырвонай сукенцы. Яна не адступала ад нас i ўвесь час расказвала як добра жывецца ў Савецкім Саюзе, i такім жа жыццём пацяшала нас. Ужо без "девушки" зайшлі мы да фатографа. Канчалася наша супольнае падарожжа. Быў дваццаць пяты дзень верасня.

Пераначаваўшы ў Вільні, направіўся я дахаты. У Рудоміне зайшоў да Ганкі Шутовіч. Прыняла яна мне яечняй з мноства яек. Я ўсё з'еў і, аж сорамна прызнацца, яшчэ быў галодны. Прыйшлі першыя дні кастрычніка. Надвор'е было сонечнае, яшчэ не халоднае, але ў хаце хадзіў я ў (братавым кажуху i ўсё мне было зімна. А час i далей быў неспакойны, вайна працягвалася i пашыралася ў свеце. Усё гэта вызваляла ў людзей дзікія інстынкты, ламала маральныя асновы i нічога добрага на будучыню не варажыла.

На жыццёвых хвалях

З пачаткам кастрычніка пачаў неяк працаваць універсітэт. Трэба было канчаць вучобу. Пасля Картуз-Бярозы нялёгка было ўзяцца за навуку. Мне, як будучаму юрысту, трэба было вывучаць законы i здаваць экзамены, ведаючы, што яны мне ў жыцці ўжо ніколі не прыдадуцца. Такое палажэнне разумелі многія прафесары i дапамагалі студэнтам. Былі аднак i такія, якія паводзілі сябе так, быццам бы нічога не змянілася. A ў той час не было ўжо чаго есці. За хлебам выстройваліся даўжэзныя чэргі i не заўсёды можна было яго дастаць. У горадзе царстваваў непакой, многія знаёмыя дзесьці знікалі.

У снежні 1939 г. Савецкі Саюз перадаў Вільню Літве. Адразу сталі ўсюды ўводзіць літоўскую мову, хаця тут мала хто яе ведаў. Універсітэт узялі ў свае рукі прыбылыя з Коўна літоўцы. Усе старыя працаўнікі адышлі. Новае універсітэцкае кіраўніцтва не залічыла нават паловы здадзеных экзаменаў. Трэба было пісаць афіцыйныя прашэнні, таргавацца, а тут яшчэ дайшлі складанасці з мовай.

У сакавіку 1940 года па пратэкцыі бурмістра горада Сташыса, былога старшыні Літоўскага нацыянальнага камітэта ў Вільні, дастаў я работу. Даручана мне ў гарадской управе сартаваць i лічыць старыя паперы яшчэ з царскіх часоў. Мая вышэйшая адукацыя была тут зусім непатрэбная. Дастаткова было ўмець трохі чытаць i лічыць, каб выконваць такую работу. Плацілі мне з фонду для беспрацоўных. Адзін з маіх калегаў, з дыпломам магістра права i грамадскіх навук, пайшоў працаваць прыбіралылчыкам у школу. Мясцовая беларуская інтэлігенцыя ў далейшым заставалася беспрацоўнай. На змену палякам, якія раней займалі тут працоўныя месцы, прыехалі цяпер людзі з ковенскай Літвы. Справа беларуска-літоўскай дружбы, аб якой раней столькі гаварылася, цяпер заціхла. Да гэтага часу беларускі, літоўскі i ўкраінскі студэнцкія саюзы супрацоўнічалі між сабою, цяпер літоўскі саюз аддзяліўся.

У канцы чэрвеня савецкія танкі пакаціліся праз Вільню. Літва станавілася Савецкай СацыялістыЧнай Рэспублікай.

* * *

Восенню запрапанавалі мне працу народнага следчага суддзі. Што было рабіць, трэба было браць. Работа па сваёй прафесіі, даволі цікавая, хаця нялёгкая.

Адной з першых спраў, якую даручылі мне весці, была сялянская бойка ў адной з вёсак пад Яшунамі. Прычынай сутычкі, як гэта часта на вёсцы здараецца, быў сабака, які пакусаў суседаву свінню. За гэта суседзі пабіліся i то моцна. Трэба было зрабіць медыцынскі судовы агляд. Справа зацягнулася, раны пагаіліся: па болылых асталіся толькі сляды, а па меншых нават i знаку не было. Агляд рабіў прафесар судовай медыцыны польскага яшчэ універсітэта, у якім i я вучыўся, доктар Сігналевіч. Я спісаў пратакол. Справа была сур'ёзная - пашкоджанне чэрапа. Пасля вызвалі жонку пацярпеўшага, у якой застаўся невялікі след ад раны на галаве. Калі кончылі спісваць пратакол, жанчына прыпомніла яшчэ аб адным пашкоджанні. "А мой панок, - звярнулася яна да прафесара, - ён мяне яшчэ так моцна ўдарыў у гэта месца ботам", i рукой паказала на заднюю частку сваёй фігуры ды стала падымаць спадніцу. Прафесар, намагаючыся стрымаць сур'ёзны выгляд, супакойваў жанчыну i гаварыў: "Добра, добра, мы гэта ўсё запішам", а яна далей настойвала паказаць пакалечанні i падымала спадніцу. Прафесар быў стары чалавек i неяк стрымваў павагу, горш было са мной.

У сакавіку 1941 г. насуперак маёй волі Рэспубліканская Пракуратура перавяла мяне з павета ў горад. Не ведаю, палічылі гэта мае начальнікі павышэннем ці паніжэннем у пасадзе, але, прыйшоўшы на новае месца, сеў я на крэсла i слёзы затуманілі мне вочы. Так мне не хацелася гэтага месца, але што мог я ў тым часе зрабіць?

Раней займаўся я справамі вёскі, цяпер трэба было разбірацца ў гарадскіх здарэннях. A былі яны розныя. Помню вось справу аб уцёках з арышту.

Аднойчы міліцыя затрымала аднаго мужчыну за п'янства i закрыла яго ў арышце. Той уцёк з арышту. Але міліцыі ўдалося знайсці ўцекача i цяпер пасадзілі яго акуратна. Расследаванне гэтай справы выпала на маю долю. Паехаў я ў турму, вызваў арыштаванага. "Што вы нарабілі, - звярнуўся я да яго. - Вас патрымалі б трохі i на другі ці трэці дзень выпусцілі б. А цяпер заводзіцца на вас не абы-якая справа". - "Так, - згадзіўся арыштаваны, які, відаць, сядзеў не першы раз, - але ў акне згледзелі мы падпілаваную крату, адхілілі, зрабілася дзіра i я палез. Каб не было дзіры, не ўцякаў бы".

Альбо іншая справа з міліцыяй. Дзесьці зімою па Кіеўскай вуліцы ішоў п'яны жыдок i буяніў. Яго спыніў міліцыянер, таксама жыдок. Той п'яны, пазнаўшы свайго, не толькі што яго не паслухаў, але яшчэ аблаяў, назваўшы "пархатым жыдам" i ўдарыў у твар. Міліцыянер усё-такі затрымаў п'янага. Справа дайшла да пракурора, а той расследаванне даручыў мне. Вызваў я пацярпеўшага міліцыянера i папрасіў яго расказаць аб здарыўшымся. Абодва жыдкі, відаць, дайшлі да згоды, бо міліцыянер адказваў неахвотна i не памятаў што, калі i як здарылася. Гэта вывела мяне з цярплівасці i кажу: "Слухай, ён жа даў табе па мордзе i ты не помніш?" А ён адказвае мне на гэта: "А што, таварыш следавацель, або то было першы раз".

З такімі i падобнымі справамі не было бяды. Горш было з хабарніцтвам. Трапіла мне на расследаванне справа з віленскай біржы працы. Ані той, што быццам даваў, ані той, хто нібыта браў, не прызнаваліся. Сведкаў, як звычайна ў такіх выпадках, не было. Міліцыя завяла справу, абвінаваціла, пракурор цешыўся з ix работы, кагосьці нават пасадзіў, а я нічога суцяшальнага для сябе не бачыў, бо не знаходзіў доказаў віны.

Да маіх спраў дайшлі яшчэ нястачы ў крамах. Перападліковая камісія выявіла ў некаторых крамах недастачы i перадала справу пракурору. У кожнай краме працавала па некалькі чалавек i хто быў вінаваты ў нястачы i ці ўвогуле нехта быў тут вінаваты -разабрацца было цяжка. А на расследаванне давалі нешта каля чатырнаццаці спраў у месяц i з работы трэба было вылічыцца.

Да згаданых цяжкасцей дайшла яшчэ адна непрыемнасць: стаў да мяне прыдзірацца начальнік аддзялення кадраў. Не падабалася начальнікам аднаго органа мая маральная пастава. Лаялі мяне за "гнілую, буржуазную мараль", ад якой я не згаджаўся адступіць. Лічыў я, што маральныя асновы аднолькава абавязваюць усіх.

Не ведаў я, чым закончыцца гэты разлад паміж мною i начальствам, але нічога добрага для сябе ў тым часе я не спадзяваўся.

Новыя сусветныя падзеі вырвалі мяне з ранейшага становішча i кінулі на новыя жыццёвыя хвалі.

Зноў вайна

Была нядзеля. Я яшчэ спаў. У дзверы пастукала гаспадыня. "Уставай, вайна!" - пачуліся словы. Я ўсхапіўся i адкрыў дзверы ў суседні пакой. Сусед сядзеў пры радыёпрыёмніку. "Так, - сказаў ён, - нямецкія арміі перайшлі граніцу i пруць на ўсход".

Я адзеўся. Выйшаў на вуліцу. У краме купіў яшчэ некалькі булачак i гэта быў мой цэлы ваенны запас. Доўга блукаў я па горадзе, шукаў знаёмых, Глядзеў, як надляталі самалёты, як сыпаліся бомбы, слухаў як вылі сірэньі.

З напатканым знаёмым зайшлі мы ў акадэмічны інэрнат на Боўфалавай. Студенты высыпаліся на балконы, прыглядаліся бамбёжцы. Гэта не падабалася салдатам, якія пачалі ix зганяць з балконаў ды загадваць хавацца, прычым гразілі яшчэ ружжом.

Тут не да жартаў, разважаў я, трэба адысці згэтуль. Выйшаў я з інтэрната і, хаваючыся падчас паветранай трывогі па брамах, неяк дайшоў да сваёй кватэры. Было ўжо далёка за поўдзень. Так прайшла нядзеля.

Пачалася неспакойная ноч. Вылі сірэны i час ад часу гудзелі самалёты, громам разрываліся бомбы. Спаць было немагчыма. Болылую частку ночы праседзеў я разам з іншымі ў садку над Віленкай. Лезці ў бамбасховішча баяўся, каб там мне жывога не засыпала.

Настаў дзень. Гул самалётаў i грукат узрываў не сціхалі, а часам нават узмацняліся. У перапынку паміж трывогамі пайшоў я на месца работы. Нікога ўжо там не было. Дзверы былі закрытыя. Зайшоў я ў Рэспубліканскую Пракуратуру i там тое ж самае.

Набліжаўся поўдзень. Рух вайсковых падраздзяленняў узмацняўся. Пасля абеду ў горадзе месцамі чуваць было страляніну. Выйшаў я на вуліцу i накіраваўся ў цэнтр горада з намерам зарыентавацца што там робіцца. Бачыў я, як устрывожаныя салдаты з падраздзяленняў, якія праходзілі праз горад, пад гул выстралаў разбягаліся пад муры i хаваліся ў брамах. Выявілася, што пачала дзейнічаць партызанка.

Пад вечар налёты прыціхлі, затое шумела i грымела навокал Вільні.

Выйшаўшы ў аўторак на вуліцу, пабачыў я нямецкія танкі, вакол якіх завіхаліся нямецкія салдаты. Пасля абеду прыехаў на ровары мой брат Міхал. "Няма чаго тут сядзець i чаго чакаць, едзем на вёску" - гаварыў ён мне. Для мяне, хіба, быў гэта адзіны выхад. Цяпер я быў без працы, без грошай i ў кожнай хвіліне пагражаў мне арышт, бо працаваў я ў савецкім апараце, а гэтага ў тым ваенным часе хапала, каб быць абвінавачаным.

На адным ровары паехалі мы з Вільні.

У вёсцы

Пераначаваўшы ў Місючанах у Міхала, пайшоў я ў Юшкі. Сноўдаліся яшчэ недабіткі савецкай арміі, ішлі на фронт нямецкія салдаты. Некаторыя з ix заходзілі ў хаты, кідаліся ў гаворку. Было відаць, што гэта звычайныя змабілізаваныя людзі, якія не мелі да нікога ніякіх прэтэнзій i на вайну выгнала ix гітлераўская ўлада. Горш было, калі некаторыя салдаты лавілі i рэзалі ў вёсцы курэй або забіралі коней, хаця нешта за ix плацілі. Можна было яшчэ з гэтым мірыцца. Так ішлі дні.

Аднойчы суседзі вярнуліся з кірмашу ў Тургелях. Надта яны хваляваліся, калі расказвалі, як немцы лавілі там яўрэяў i здзекаваліся над імі. Абазначала гэта, што сякі-такі спакой, які тут быў да гэтага часу, кончыўся. У Табарышках таксама раскватараваўся спецыяльны нямецкі атрад. Яго салдаты ездзілі па вёсках на роварах або на падводах i шукалі камуністаў. Вечарамі ў мястэчку чуваць было выстралы. Так расстрэльвалі злоўленыя ахвяры.

Быў сонечны гарачы дзень. Пайшоў я над рэчку. Раптам ні з таго ні з сяго ў мястэчку падняўся крык, прагучэлі выстралы. Сумятня ўзмацнялася i набліжалася да мяне. Хтосьці ўцякаў у кусты, у мой бок. Аказалася, што гэта салдаты з гэтага нямецкага атрада так грамілі яўрэяў. Занепакоены, вярнуўся я дахаты. Далёка за Табарышкамі ў пагодным небе ўздымаўся слуп дыму. Гэта гарэла хата Гасюлёў у Гірдзееўцах. Адзін чалавек з гэтай сям'і працаваў у сельсавеце. Прыехалі за ім i, не знайшоўшы яго, падпалілі хату. Я таксама быў у небяспецы, так як i мой брат Язэп, які працаваў у воласці. Хапіла б у той час камусьці ўказаць мяне пальцам i назваць камуністам, а смяротны прысуд быў бы выкананы.

З таго часу стараўся я як найменш прабываць у хаце, доўга працаваць у полі, начаваць у садзе. Вярнуўшыся аднойчы ў хату, заўважыў я ўстрывожанасць маці. З Табарышак прыехаў паштальён-партызан, які супрацоўнічаў з гэтым атрадам, i пытаўся пра нас, рабіў вобыск, чагосьці шукаў, забраў дакументы i фатаграфіі.

Сядзець тут даўжэй было небяспечна. Трэба было ўцякаць.

У валасным арышце

Ад хаты да Вільні ўсяго 35 кіламетраў. З Тургель хадзіла ўжо машына, якая забірала малако i заадно пасажыраў у Вільню. Туды накіраваўся i я.

З хаты выйшаў я рана, захапіўшы з сабою буханку хлеба i кавалак мяса, бо ў горадзе з гэтым было цяжка. Сонца паднялося ўжо даволі высока, калі дабраўся я ў мястэчка. Быў якраз кірмашовы дзень. Адусюль сходзіліся i з'язджаліся на рынак людзі.

Пры ўваходзе ў мястэчка стаяла група савецкіх салдат, чалавек восем-дзесяць, а каля ix - літоўскі паліцыянт з аўтаматам i паштальён з Лайбішак. Не ведаю, ці гэта той паштальён указаў на мяне, ці можа неяк інакш сталася, але паліцыянт загадаў мне затрымацца. Такім чынам я апынуўся ў групе савецкіх салдат.

Тое, што мяне могуць арыштаваць, не было для мяне нечаканасцю, але што я сам улезу душагубам проста ў лапы, гэтага не мог сабе дараваць.

Па нейкім часе мяне адлучылі ад групы савецкіх салдат. На паліцэйскім пастарунку адабралі ў мяне ўсё, што я меў. Каменданта тады яшчэ не было. Я чакаў з надзеяй, што ён мне дапаможа. Камендант працаваў тут раней i добра ведаў маіх братоў i нашу сям'ю. Аднак атрымалася іначай. Не адазваўся ён да мяне ані словам, a толькі дастаў рэвальвер, тыцнуў ім у маю спіну i загадаў ісці. I так праз усё мястэчка, пры зборышчы народу, павёў мяне, як нейкага бандыта, у валасны арышт.

Валасны арышт у Тургелях быў болыл падобны на звычайную вясковую лазню, чым на турэмную камеру. Пабудаваны быў ён з круглякоў і, як у лазні, былі ў ім лавы-нары. Усярэдзіне было цемнавата i брудна.

У арышце сядзеў ужо мужчына ва ўзросце 40-50 гадоў. Не мог ён знайсці сабе месца, віўся на нарах, енчыў, стагнаў. Аказалася, што ўся яго віна заключалася ў тым, што быў ён старшынёю сельсавета, здаецца, у Курмялянах.

Моўчкі і бяздарна ляжаў я на лаве. Невясёлыя думкі кружыліся ў галаве. Да былога старшыні сельсавета на бачанне дапусцілі жонку. "Ты, - праз дзірку ў дзвярах шаптала яна мужу, - камендант гаварыў, што цябе пусцяць, але гэтага пракурора то расстраляюць".

Не такая, відаць, суджана была мне доля. Выйшаў жывы. Забразгаталі ключы, увайшоў паліцыянт, назваў маё прозвішча i спытаў: "Куды пойдзеш?" - "У Вільню", - здзіўлена адказаў я без веры ў здзяйсненне гэтых слоў. Паліцыянт аддаў мне мае рэчы i сказаў, што затрымалі яны кнігу аб Картуз-Бярозе. Гаварыў ён яшчэ штосьці аб прапісцы, а я падтакваў i думаў толькі аб адным: як хутчэй выйсці адсюль. Разам са мною выйшаў i старшыня сельсавета.

Уся ўлада ў той час была ў руках літоўцаў. Многія з ix ведалі нашу сям'ю i былі прыяцелямі. Пасля майго арышту знаёмыя паліцыянты заступіліся за мною. Не ведаю ix прозвішчаў, ні званняў, але гэта ў значнай ступені дзякуючы ім астаўся я ў жывых.

Вярнуўся я зноў дахаты, пераначаваў i зноў падаўся ў Вільню. Цяпер не пайшоў я на Тургелі, a толькі направіўся на г.зв. "чорны тракт".

Работы не меў я i ў Вільні. Не было таксама за што жыць. Ездзіў я на пасылках, наведваў знаёмых. Так прабадзяўся ўсё лета. Восенню дайшлі да мяне чуткі, што патрабуюцца работнікі для краёвай адміністрацыі ў Лідзе. Была нагода дастаць работу i неяк уладкавацца. Паехаў.

У Лідзе

Гарадскую ўправу ў Лідзе зараз жа пасля прыходу немцаў арганізавалі палякі. Службовай мовай зрабілі яны польскую. Узорам для арганізатараў новых уладаў з'яўляўся адміністрацыйны польскі парадак, які існаваў тут да вайны 1939 года. На беларускіх землях выглядала гэта на нейкую другую ступень акупацыі пасля немцаў.

У арганізацыі краёвай адміністрацыі мяне як юрыста, па патрабаванню беларусаў, назначылі намеснікам бурмістра. На практыцы нічога гэта нікому не давала. Усімі справамі ў далейшым кіраваў бурмістр Касоўскі. Я застаўся ўбаку i ўсё ішло па-старому.

Па нейкім часе Касоўскага замяніў Баярчык, а пасаду намесніка зусім скасавалі. Я стаў усяго радавым работнікам гарадской управы, да таго польскай управы на беларускіх землях.

У той час у горадзе было многа беспрацоўных, галоўным чынам беларусаў. Звярталіся яны да мяне з просьбамі даць ім работу або аказаць дапамогу, але ні ў чым не мог я ім дапамагчы. Крыва глядзелі на мяне палякі, бо не лічылі мяне сваім, незадаволенай была частка мясцовага насельніцтва, бо нямнога мог я для ix зрабіць.

Немцы глядзелі на гарадскую ўправу не як на орган мясцовага парадку, але як на зборышча іхных слугаў. Пазнаёміўшыся з такім палажэннем, зразумеў я, што не для мяне там месца. I калі вясною пачало стварацца краёвае судаводства, туды пайшоў i я.

Шчучын

У абрэзаных межах Беларусі (вялікую частку заходняй Беларусі немцы далучылі да Прусіі) з надыходам 1942 г. дазволена было арганізаваць краёвыя суды, міравыя ў раёнах i два акруговыя: спачатку адзін у Менску, а пазней другі ў Баранавічах. Гэтым судам былі даручаны толькi цывільныя справы, напрыклад, зямельныя, спадчынныя ці сямейныя.

Вясну правёў я як практыкант пры міравым судзе ў Лідзе. З пачаткам лета мяне накіравалі ў Шчучын. У гэтым горадзе я не быў ні разу. Таксама нямнога было там у мяне знаёмых. Ведаў адгэтуль толькі настаўніка Клышэвіча. Уцёк ён у Шчучын з Ліды перад праследам тамашняй паліцыі. Некалькі разоў яго тут арыштоўвалі i перадавалі немцам як камуніста. З нямецкіх рук выходзіў ён жывым толькі таму, што ягоная швагерка добра ведала нямецкую мову i настойліва яго бараніла.

Яшчэ зімою з Ліды ў Шчучын перасяліўся малады хлопец, вялікі беларускі патрыёт Пётр Рандарэвіч. Працаваў ён там у раённай управе, арганізаваў камітэт Беларускай народнай самапомачы. Прыязджалі адтуль у Ліду настаўнік Сэгаціс i работнік Францішак Васюк. Трывожылі мяне іхныя расказы аб здзеках тамашняй паліцыі над мясцовым насельніцтвам. А мне якраз прыйшлося туды напраўляцца.

* * *

Быў месяц ліпень. З Клышэвічам i іншымі дамовіўся я, што ў Шчучын прыеду ў суботу. У апошні аднак час, насуперак нашаму дагавору, кантакт з імі парваўся. Для мяне было гэта нечаканасцю i з выездам я ўстрымаўся.

У панядзелак прыйшлі трагічныя весткі. Забіты Рандарэвіч i настаўнікі Павел Шляхтун i Грудскі.

У распаложаных у нейкіх дзесяці кіламетрах ад Шчучына Ракавічах згуртаваная пры тамашняй школе моладзь паставіла ў нядзелю п'есу "Купалінка" Янкі Купалы. З'ехалася туды частка навакольиай беларускай інтэлігенцыі. У той дзень у вёску ўварвалася нейкая банда. Узброеныя людзі вывалаклі Рандарэвіча, цягалі яго па шляхецкіх фальварках i ўрэшце замучылі ў лесе. У школе ў Ракавічах настаўніцай працавала дачка каменданта раённай паліцыі Вольга Коцат.

Настаўнікаў Шляхтуна i Грудскага, якія вярталіся на працу, нехта замардаваў каля Васілішак. Пазней гаварылі, што зрабіла гэта паліцыя з Васілішак, якую аб выездзе настаўнікаў паведаміла паліцыя са Шчучына.

Адным словам, у Шчучынскім раёне на Беларусі польская паліцыя з сарганізаванай для дапамогі бандай зрабіла пагром беларускай інтэлігенцыі.

Калі некалькі дзён пазней прыехаў я ў Шчучын, то ахвяры пагрому былі ўжо пахаваны. Людзі былі ўсім гэтым моцна прыгнечаныя i ўстрывожаныя. Блізкія плакалі па забітых. У такіх маркотных абставінах пачынаў я працу на новым месцы.

* * *

Суд у Шчучыне трэба было яшчэ арганізаваць. Не было ні памяшкання, ні мэблі, ні канцылярскіх работнікаў. Звярнуўся я ў гэтай справе ў раённую ўправу. Прыняў мяне намеснік бурмістра інж. Калясінскі. Якраз у гэты час раённая ўправа бурмістра не мела. Раней быў ім нейкі Діневіч, які разам з немцамі i паліцыяй грабіў яўрэяў. Немцы мелі да яго прэтэнзію, што не так як трэба дзяліўся з імі награбленым дабром i застрэлілі яго.

Прыйшлося мне па нейкай справе зайсці i на паліцыю. Якраз каменданта Коцата не было, але ягоны сакратар пачаў да мяне кідацца як які злы сабака.

У хуткім часе ўсё ж такі ўдалося мне ўсё сарганізаваць. На першае пасяджэнне суда, быццам на нейкі спектакль, сабралася поўная зала. Была гэта першая мясцовая ўстанова з беларускай мовай.

Усё гэта падбадзёрвала мясцовае насельніцтва. На нейкі час суцішыўся тэрор паліцыі. Неўзабаве беларуская мова была ўведзена ў школах i ў раённай управе. Пры толькі што створаным доме культуры пачала працаваць драматычная група, паўстала настаўніцкая семінарыя. Але не суджана ім было паспяхова развівацца.

Беларускае насельніцтва Лідчыны, як хіба нідзе на іншых землях Беларусі, было пакінута на волю лёсу. Цягнулі з яго кроў i сокі гітлераўцы, нажывалася на ім паліцыя, а пазней яшчэ i Армія Краёва. Усе гэтыя, варожыя мясцоваму насельніцтву, сілы былі тут шчыльна з сабой павязаны.

Тэрор

Пасля арыштаў, якія ў Шчучыне праводзіла разам з немцамі паліцыя Коцата, у прынёманскіх вёсках - у Лагадах, Мураўёўцы i іншых - з надыходам другой паловы 1942 г. пачаліся забойствы. На арэну выступіла яшчэ Армія Краёва. Між ёй i нямецкай паліцыяй не было размежавання. Возьмем для прыкладу сям'ю Коцатаў: сам Коцат быў у Шчучыне камендантам паліцыі, а ягоны сын i дачка працавалі ў AK, таксама як ягоны зяць Галомбэк - камендант паліцыі ў Ражанцы, i болыласць ягоных паліцыянтаў.

Агульна вядома, што АК арганізавалася пры дапамозе, якая іўла з Лондана. У Лідчыне Армію Краевую ўзброілі яшчэ i немцы, паколькі акаўцы баранілі ix перад чырвонай - як называлі тут савецкую - партызанкай. Пры такіх абставінах AK не мела перашкодаў у сваёй дзейнасці: праводзіла мабілізацыю, грабіла насельніцтва, выдавала свае прысуды, забівала.

Многа ахвяр каштавала мясцовае насельніцтва дзейнасць АК. Тых, якіх раней Коцатава паліцыя арыштавала i выдала немцам як камуністаў i якія на сваё няшчасце засталіся ў жывых, цяпер ліквідавала АК, абвінавачваючы ix у супрацоўніцтве з немцамі. Фактычна гэта акаўцы былі нямецкімі супрацоўнікамі, бо атрымоўвалі ад ix зброю i выконвалі даручаныя акупантамі заданні.

* * *

Зіма 1942/43. Начную цішыню Шчучына ўскалыхнулі выстралы. Гэта акаўцы пачалі работу ў самім горадзе, a менавіта напалі на дом Клышэвіча. Ix акцыя была болыл меткая, чым немцаў. Цяпер ужо Клышэвіч жывым не выйшаў. Прайшоў нейкі час i чарговая трагедыя спасцігла сям'ю Клышэвічаў. Гэтым разам прыйшлі i застрэлілі сына Юрыя, таксама настаўніка, i паранілі ягоную маці. Тое самае здарылася з сям'ёй Захарэвіча. У ясны дзень у цэнтры горада, у доме, застрэлілі мужа i цяжка ранілі жонку.

Вясною прывезлі ў Шчучын пахаваць трупы дзвюх маладых настаўніц з Ражанкі. Задушылі ix. Рукі ў ix былі выкручаныя, ногі ў сіняках, раны на целе. Камендантам паліцыі быў там Коцатаў зяць Галомбэк. Яшчэ свежыя былі магілы настаўніц, як з вядомых ужо Ракавічаў прывезлі новыя ахвяры - свяшчэнніка Аляхновіча i Вольгу Аляхновіч. Тут таксама пахавалі па-зверску замучанага селяніна Панкевіча з-пад Васілішак. Застрэлілі таксама настаўніцу Марыю Боську, якая пры саветах была школьным інспектарам у Васілішках.

Над Нёманам немцы збамбілі вёску Сарокі. Прыйшлі акаўцы i расстралялі яшчэ восем чалавек.

* * *

Лета 1943 года. У сонечны, гарачы дзень прыйшоў да мяне Васюк i расказаў, што да яго прыехаў знаёмы з Ліды. Збіраюцца яны ісці над рэчку i запрашаюць мяне. Дамовіліся разам сустрэцца. Пакуль я аднак скончыў работу i сабраўся разам з іншымі пакарыстацца запрашэннем, Васюк i ягоны знаёмы, не дачакаўшыся нас, адышлі. Пайшлі мы шукаць ix. Не знайшоўшы, затрымаліся пасядзець над вадой. Раптам у адлегласці нейкага кіламетра прагучалі выстралы i сціхлі. Мы вярнуліся ў горад. Ужо па дарозе спаткалі засмучаных i перапалоханых знаёмых. Васюк не жыў. Той ягоны знаёмы быў падасланы з АК. Ён вывеў Васюка за горад, а там ужо ix чакалі.

Так гінулі адзін за адным мае знаёмыя i незнаёмыя - мясцовыя жыхары Шчучынскай зямлі.

* * *

Белым днём у цэнтры горада, на вуліцы, быў застрэлены настаўнік Аляксей Станкевіч. На такі разгул AK i паліцыі немцы не толькі што не рэагавалі, але яшчэ памагалі ім.

Пад Лідай AK перабіла сям'ю Кучэйкі. Забілі маці, жонку, малых дзяцей. Калі Кучэйка скардзіўся немцам, тыя яго пасадзілі. Правялі таксама арышты ў самім Шчучыне. У арышце апынуліся доктар Гагалінскі, работнік Карацінскі, настаўніца Заблоцкая, настаўнік матэматыкі з Настаўніцкай семінарыі, сяляне (Трукшын i Балабаны з Мураўёўкі i іншыя).

Чалавек ніводнага дня не быў упэўнены, што застанецца ў жывых, увесь час знаходзіўся пад пагрозай паліцэйскай або акаўскай кулі альбо нямецкага арышту.

Так надышла вясна 1944 года. Да гэтага часу сітуацыю ў самім горадзе ў нейкай ступені ратаваў украінскі вайсковы атрад. Украінцы спачувалі беларусам, а з гэтым падраздзяленнем лічыліся немцы i баялася яго AK. Вясной украінскі атрад немцы пачалі выводзіць са Шчучына. Набліжаўся фронт, верхаводамі станавіліся ўзброеныя Лонданам i немцамі падраздзяленні Арміі Краёвай. Далей сядзець у такім становішчы я не бачыў сэнсу. Можна было дачакацца толькі смерці, а яна нашай справе не дала б нічога. Каб нешта здзейсніць, трэба было захаваць жыццё.

Пасля двух гадоў работы, небяспекі i трывог пакідаў я Шчучын, устрывожаных блізкіх, магілы продкаў i надыходзячы фронт. Перада мною было толькі невядомае, чужына, вайна. Але ехаў я не адзін. Быў жанаты.

Варшава

Наперад i наперад імчаўся таварны цягнік. Пусты састаў спыняўся часамі i стаяў доўгія гадзіны. На адкрытай платформе ехала нас чацвёра са Шчучына. Ноччу было халаднавата, але затое днём пражыла сонца. На станцыях было поўна войска i эвакуіраваных грамадзян з прыфрантавых мясцовасцей. Часамі надляталі самалёты. Начамі з неба асвятлялі зямлю завешаныя на парашутах агні. На нашых вачах бамбардзіравалі Беласток. Горад гарэў.

Упершыню ў жыцці прыходзілася нам пакідаць свой край. Пераязджаючы раку Буг, ціснуліся мне ў галаву думкі: ці прыйдзецца вярнуцца, a калі так, то як?

* * *

Варшава. Без параўнання жылося тут лепей, чым у гарадах Беларусь Было тут даволі многа крамаў з рознымі таварамі. Афіцыйна гандлявалі золатам, што на Беларусі было строга забаронена. Не трэба было стаяць у чарзе за хлебам, можна было ездзіць пасажырскімі цягнікамі i высылаць лісты па пошце. А перш за ўсё важнае было тое, што чалавек хадзіў тут спакойна, не баючыся, што хтосьці знянацку пашле табе кулю ў патыліцу або плечы. Часам можна было трапіць на нейкую страляніну i тады трэба было ўцякаць як найдалей ад гэтага месца, каб не папасці ў акружэнне.

Былі апошнія дні ліпеня 1944 года. Да цэнтра горада далятала водгулле фронту. На захад адступалі нямецкія калоны. Набліжаўся фронт.

Надышоў жнівень. Было ўжо пасля поўдня. У горадзе завылі сірэны i гудзелі безупынна. Што гэта такое? - узнікла пытанне. Скора з памяшкання на пятым паверсе, дзе мы жылі, убачылі мы ў некаторых пунктах горада слупы дыму. Пачуліся ўзрывы i страляніна. У Варшаве пачалося паўстанне.

Пад вечар страляніна ўзмацнілася, рух на вуліцах спыніўся. Паўстанцы сталі разбіраць тратуары i ставіць барыкады. Ноччу хіба ніхто не спаў. Прыйшла раніца. Па вуліцы Маршалкоўскай пайшлі яшчэ нямецкія танкі. Адзін з ix павярнуў у нашу вуліцу. Паўстанцы закрылі брамы, а да вокнаў ляцелі хлопцы з бутэлькамі з бензінам. Варожы танк, напаткаўшы барыкаду, павярнуў назад i болей на нашай вуліцы танкі не паказаліся. Затое аднекуль час ад часу ўздоўж вуліцы пачалі жужжаць кулі.

Паўстаннем кіравала Армія Краёва. У адрозненні ад АК на Беларусі тутэйшая Армія трымалася згодна з інтарэсамі польскага народа, прытрымоўвалася незалежнай лініі, мела падтрымку i давер у народзе.

Дзе-нідзе можна было таксама ўбачыць хлопцаў з павязкамі на рукавах, на якіх красаваліся літары: "PAL" i "AL". Паўстанцкі энтузіязм ахапіў усё насельніцтва горада. Хлопцы непасрэдна ішлі ў бой, дзяўчаты - у дапаможныя арганізацыі, старэйшыя будавалі i ўмацоўвалі барыкады, прабівалі ў падвалах праходы з аднаго будынка ў другі, рабілі падкопы. Немцы ўтрымліваліся толькі ў некаторых пунктах горада.

У барацьбе прайшлі першыя дні. Водгулле фронту аддалілася, прыціхла. Нямецкія вайсковыя часці з усіх бакоў сталі акружаць горад. Скора ўдалося ім заняць незабудаваныя прасторы. Час ад часу сыпаліся i громам разрываліся бомбы. Білі гарматы i свісталі артылерыйскія снарады. Асабліва дакучалі гэтак званыя "каровы" - мінамёты. Калі ix зараджалі, тады чуваць было водгалас перасоўванай па падлозе шафы i зараз потым ляцелі адна па адной шэсць-сем мінаў, якія разрываліся, разбуралі муры i нішчылі ўсё навокал.

То тут, то там уздымаліся ў неба слупы дыму. Гарэлі прыватныя дамы, сядзібы розных устаноў, бібліятэкі. Вецер разносіў попел i недагарэлыя карткі паперы.

Скора перастала працаваць электрастанцыя i водаправоды. Насельніцтва засталося без электрычнасці, вады. У горад не пастаўляліся прадукты. Пачаўся голад.

Пад кіраўніцтвам i камандай акаўцаў ды пад нямецкім абстрэлам мы са шваграм Аляксандрам i іншымі варшавякамі хадзілі падваламі i падкопамі да склада з пшаніцай. Прынесенае збожжа забірала паўстанчае войска, частку пакідаючу прынесшаму, а мы гэтую пшаніцу малолі ў ручных кавамолках i з атрыманай мукі пяклі на пліце аладкі. Ваду можна было дастаць толькі ў некаторых водаразборных калонках i перад імі выстрайваліся доўгія чэргі. Часамі было спакойна, але часта ў чаргу падалі гранаты i тады здаралася рознае.

Мы жылі ў швагра Аляксандра. Кватэра знаходзілася на апошнім, пятым паверсе. Пасля некалькіх дзён паўстання ў кватэру папалі снарады i ўсё загарэлася. Мы сталі тушыць пажар, насілі ваду, сыпалі пясок. Ад нашай кватэры засталася толькі падлога, але рэшта дому ўцалела. Патушыўшы агонь, мы сталі разглядацца па пажарышчы i ў куце заўважылі паўметравы снарад таўшчынёю ў нейкіх 25-30 сантыметраў. Не цяжка ўявіць, што сталася б з намі, калі б снарад разараваўся падчас тушэння агню. Сышлі мы тады ў пустое памяшканне два паверхі ніжэй, а па нейкім часе перайшлі жыць у падвал.

Праходзілі дні, змаганне працягвалася. Немцы сістэматычна бамбардзіравалі i абстрэльвалі квартал за кварталам. На небе гудзелі самалёты. Прыляцелі яны з дапамогай з Захаду. На парашутах пачалі скідаць пакункі. Вецер разносіў ix у розныя бакі, але болыласць дабра трапляла ў нямецкія рукі.

Пасля месяца змагання на ўсходзе зноў заварушылася. Пачалося наступленне савецкай арміі, але, дайшоўшы да Віслы, спынілася. Тэрыторыю над Віслай трымалі ўжо ў сваіх руках немцы. Выбрацца з горада было немагчыма. Варшава i далей заставалася ў нямецкім акружэнні.

Паўстанчы энтузіязм, які раней ахапіў усё насельніцтва горада, з ходам баявых дзеянняў гас. Прыелася насіць раненых i хаваць забітых. Дакучалі голад, няпэўнасць жыцця, безнадзейнасць. Агульнай нормай стала пагаворка: што маеш зрабіць сёння, пакінь на заўтра, а што маеш з'есці заўтра, з'еш сёння, бо ніхто не быў упэўнены, ці дажыве да наступнага дня. Пачаліся нараканні i расказванне анекдотаў пра акаўскае паўстанчае кіраўніцтва. Многія жартавалі, што "Монтэр" (кіраўнік АК на Варшаву) разманціраваў горад i на яго месцы парасце бор (Бор-Камароўскі быў галоўным камендантам АК).

У палове верасня трымаліся толькі цэнтральныя кварталы горада. Цяпер увесь цяжар ваенных дзеянняў лёг на гэтых кварталах. Ачэпленая паўстанчая Варшава яшчэ баранілася, але кожны ўжо бачыў, што сітуацыя паўстанцаў ёсць зусім безнадзейная. Частка насельніцтва ва ўмовах голаду i бесперспектыўнасці пачала выходзіць з горада.

У канцы верасня пайшлі чуткі, што кіраўніцтва АК вядзе перагаворы з немцамі. Надышоў кастрычнік. Армія Краёва аб'явіла капітуляцыю i па загадзе немцаў прыказала насельніцтву пакінуць горад. Закінулі мы сваю маёмасць на плечы i разам з сям'ёй Аляксандра i іншымі пайшлі ў невядомае. Мінуўшы Маршалкоўскую вуліцу, уліліся мы ў агульны паток бежанцаў, які накіроўваўся ў бок чыгуначнай станцыі. Па абодвух баках вуліц стаялі ўзброеныя нямецкія салдаты. Маўчалі яны, моўчкі ішлі высяленцы.

Паход жыхароў Варшавы напамінаў пахавальнае шэсце.

У Польшчы

У туманны, асенні дзень выйшлі мы з перасяленчага лагера ў Прушкаве i накіраваліся ў далейшую дарогу. Было слізка. На плячах нёс я ўсю сваю маёмасць. Паслізнуўся я i лёг у балоцістым рове. Пачаў карабкацца, уставаць, але не так лёгка гэта мне давалася. Добра пры гэтым мусіў я выглядаць. Аўгіння не вытрымала, рассмяялася, а я злаваўся.

Чыгуначнікі ўзялі нас на паравоз. Цямнела, калі даехалі да Жырардава. Людзі паказалі нам будынак, дзе можна было пераначаваць. Апякаваліся ім манашкі. Зайшлі мы туды. У даволі вялікай зале дзе-нідзе на падлозе ляжала салома. Скінулі мы з плячэй пакункі i прыселі на жменьцы саломы. "Так разам не можна, пакажыце шлюбную метрыку", - запатрабавала манашка. "Добра, можам аддзельна, толькі каб яшчэ трохі саломы", - папрасіў я. Манашка пастаяла яшчэ хвіліну, відаць, не ведала, што рабіць, але зараз пайшла далей.

На другі дзень дабраліся мы да Камёна каля Скернявіцаў. Там, выходзячы з Варшавы, дамовіліся мы спаткацца. Аляксандр быў ужо на месцы. У падлозе вагона, якім яго разам з іншымі везлі на захад, палонныя выразалі дзіру, праз якую адзін за адным пакідалі вагон. Жонка Аляксандра, Часлава з малой Эвай i маці прыйшлі пазней. Ix вывезлі аж у Чанстахову i там высадзілі. Яны засталіся ў Камёне. Для нас не было ўжо там месца. Нанялі мы палову летняй кухні у суседняй вёсцы Буды. A як з жыццём? Было па-рознаму. Мелі мы дантыстычную падрыхтоўку, захапілі з сабою дробныя інструменты i некаторыя лякарствы. З дрэва зрабіў я бормашыну. Сталі мы лячыць зубы, за што людзі плацілі нам хлебам. Прыйшла зіма, было холадна i голадна, бо часамі нават не мелі што есці.

Аднойчы пайшоў я раніцай за нечым у Камён. У вочы кінуўся мне небывалы да гэтага часу рух войска. На небе гудзелі самалёты. Абазначала гэта, што рушыў фронт. Спешна вяртаўся я назад. На полі паміж Будамі i Камёнам знаходзіліся нямецкія ўмацаванні, далей цягнуўся невялікі лес. Ледзь дайшоў я да яго, як надляцелі самалёты. Пачалася страляніна. На шчасце ў лесе раслі тоўстыя сосны i было дзе схавацца. 3 паўгадзіны круціўся я навокал такой адной сасны, пакуль самалёты адляцелі.

Вярнуўся я дахаты. Не сядзелася мне i задумаў схадзіць яшчэ ў краму ў Кавэнчын. Выйшаў я на дарогу i, калі быў ужо пры першых хатах Кавэнчына, надляцеў нейкі самалёт i выпусціў уздоўж дарогі кулямётную чаргу. Я паваліўся ў роў. З адной хаты выскачыў нейкі чалавек, які, пабачыўшы, што я ўстаў, схаваўся зноў. Вярнуўся я дахаты нічога не купіўшы. Страляніна ўзмацнялася, асабліва вечарам i ноччу. Снарады разрываліся бы маланкі. На другі дзень ішло ўжо савецкае войска.

Прайшоў фронт, свабоднай стала дарога ў Варшаву. Трэба было вяртацца. У Скернявіцы завёз нас селянін з Будаў. На станцыі сабралася многа народу: салдат, перасяленцаў, прымусовых рабочых, якія вярталіся з Нямеччыны. Каля дзяўчат круціліся салдаты, жартавалі. Дзяўчаты вярталіся хіба на Беларусь, бо адзін салдат гаварыў ім: "Едьте, едьте, на Белоруссии много висельниц".

Аляксандр вярнуўся з Камёна ў Варшаву ўжо раней. Знайшоў сабе пакой. Да яго зваліліся мы зноў. Пачалі разглядацца, чым тут заняцца. Параілі нам паехаць на поўдзень Полылчы, у Красценка каля Новага Тарга, дзе прабывалі дзеці з дзетдома з Варшавы. З расказаў я ведаў, што гэта прыгожая мясцовасць. "Вайной яна не знішчана, - разважаў я, - то хіба там можна жыць". Паехалі, але хутка аказалася, што я ўсяго не ведаў. Да вайны гуралі жылі з турыстаў. У горах нямнога што расло. Цяпер турыстаў не стала i мясцовае насельніцтва само не мела што есці. На чацвёрты месяц разам з дзецьмі з сірацінца вярнуліся мы ў Варшаву.

Сталіца Полылчы была амаль поўнасцю разбурана, жыць не было дзе. У той час сталі вербаваць у Прусію. Што ж было нам рабіць? Направіліся туды i мы.

У засценках УБ

На даху таварнага вагона прыехалі мы ў Олылтын. Тут намовілі нас падацца ў Біскупец, дзе неўзабаве даручылі мне арганізаваць гарадскую адміністрацыю. У Біскупцы працаваў я два гады. Потым уладкаваўся я ў дырэкцыі энергетычнага аб'яднання ў Олылтыне i на работу даязджаў з Біскупца.

Прыйшоў лістапад 1949 года. Аднойчы пад вечар выйшлі мы з жонкай у горад. На вуліцы падышло да нас двух работнікаў УБ (Ужэнду Бэзпечэньства). Трэба было вяртацца. У калідоры перад кватэрай чакалі яшчэ трое. Паказалі ордэр на вобыск i арышт. Спісалі ўсю маёмасць i загадалі ісці разам з імі. Ноч правялі мы ў падвале будынка УБ у Біскупцы, a раніцай адвезлі нас у Олылтын.

У камеры падвала УБ у Олынтыне, у якую пасадзілі мяне, было ўжо двух арыштантаў. Я быў трэці. Усе мы паходзілі з Віленшчыны. Адзін з новых знаёмых называўся Гваздоўскі i жыў раней на вуліцы Кальварыйскай у Вільні. Пасадзілі яго за анекдоты. Расказваў ён смехатворныя здарэнні пра Сталіна, нехта данёс i ў выніку анекдатыст трапіў пад варту. Гваздоўскі па прафесіі быў радыётэхнікам i да вайны працаваў на віленскай радыёстанцыі.

Другім таварышам па нядолі аказаўся малады хлопец па прозвішчу Станкевіч, родам з Шумска. З выгляду падобны быў ён на лагоднае ягня, але на сумленні ў яго быў ужо адзін ці два міліцыянты. Станкевіч, нейкі Нарвайш, таксама з-пад Шумска, i яшчэ нехта (прозвішча не помню) змовіліся ды ездзілі па ваяводстве i грабілі кааператывы, нападалі i забівалі знаёмых "стрэбіцеляў". Грабежнікі, відаць, любілі прытым музыку, бо забіралі з сабою перш за ўсё гармонікі. "У Чырвонцы каля Біскупца былі мы таксама, - расказваў Станкевіч. - Улезлі мы там у хату нейкага мясцовага вармяка. Пачалі перашукоўваць дом i знайшлі ружжо". У тым часе раздаўся нейкі выстрал. Зладзеі падумалі, што гэта набліжаецца міліцыя i сталі ўцякаць праз акно. Апошняга з уцекачоў гаспадар схапіў за ногі i не адпускаў. Астатнія злачынцы схапілі свайго калегу за галаву i намагаліся яго вырваць з рук гаспадара. Цягаліся яны так нейкі час. Станкевіч не задумоўваўся над тым, чаму яны ўлезлі ў чужы дом, але ўсё разважаў, навошта вармяку патрэбнае было ружжо.

A ўбоўцы застаўлялі нас пісаць біяграфіі i дапытвалі аб усіх i аб усім. Не хацелі толькі слухаць пра Коцата. Аднойчы адзін з ix у размове са мною накінуўся на беларусаў. Паводле яго, беларусы - гэта выдумка немцаў. Разгарачыўшыся, пытаў ён мяне: "Ну скажы, ці не так, ну гавары!" - "Беларускую Савецкую Рэспубліку стварылі камуністы", - адказаў я. "Ах так! - жахнуўся ён і, памаўчаўшы хвіліну, дабавіў: - То ты з такей бэчкі зачынаш? Добжэ, то мы цебе там высьлемы". З гэтага часу мяне сталі штораз радзей выклікаць на допыты. Аднойчы на спецыяльным бланку запісалі маё прозвішча, імя i іншыя персанальныя даныя, але не ўсё запісанае ў дакуменце паказалі мне, толькі загадалі падпісаць. Падпісаў.

Была ўжо зіма 1950 года. Выклікалі мяне з камеры, пасадзілі ў машыну i завезлі на кватэру ў Біскупец. "Бяры ўсё, што лічыш патрэбным", - сказаў мой апякун з УБ, не раскрываючы мэты гэтай паездкі. Узяў я сёе-тое для сябе i Аўгінні, хаця нічога акуратнага мы тады не мелі.

Аўгінню трымалі аддзельна. Спачатку ў камеры яна была сама, але пазней падаслалі ёй нейкую псіхічна хворую жанчыну.

У лютым вызвалі мяне з камеры на верх, прывялі Аўгінню, аддалі нам вопратку i ўсе асабістыя прадметы. Вечарам адвезлі нас на чыгуначную станцыю ў Олылтыне. Аўгіння расказала мне, што аднойчы запыталі ў яе: "Ці паедзеш з мужам у Савецкі Саюз? Муж едзе, вось яго подпіс", i паказалі той бланк. Як потым аказалася, убоўцы напісалі ў ім, што я - грамадзянін СССР. Праверыўшы мой подпіс, жонка сказала: "Добра, паеду разам i я", i таксама распісалася.

Цяпер везлі нас у Варшаву.

У варшаўскіх i легніцкіх саветаў

Была нядзеля. Раніцай убоўцы прывялі нас у нейкую браму на Празе, а пазней увялі ў прасторны пакой. Стаялі там канапы i мяккія крэслы, сядзелі савецкія салдаты. Доўга яны спрачаліся з убоўцамі i лаялі ix за тое, што не даюць ім спакою нават у свята.

Каля поўдня прыйшоў нейкі начальнік, здаецца ў чыне капітана, i ca злосцю звярнуўся да мяне: "Ты што, думаў што мы вайну прайграем i не вернемся?" - "Я не вайсковец i ваеннай стратэгіяй не займаўся", - сам не ведаючы чаму, нечакана сказаў я. Гэта раздражніла капітана яшчэ болыл. "У падвал з ім", - прахрыпеў.

Вывелі мяне з пакоя. Праз панадворак завялі ў падвал. Там зараз жа акружылі мяне малойчыкі з нажамі ў руках. "Рэзаць будзем", - гаварыў адзін з ix. "Страляць будзем", - гразіў другі, паказваючы на нейкае самаробнае ружжо, якое стаяла ў куце.

Моўчкі прыглядаўся я ім. "Што ж зробіш, -думаў я, - што будзе, то будзе". Не рэзалі мяне i не стралялі, але затое паадрэзвалі ўсе гузікі ў адзенні. Трымаючагася за штаны, адвялі мяне ў камеру. Было гэта вельмі доўгае памяшканне з цэментнай, павыбіванай падлогай. Каменна-цагляныя сцены былі брудныя i вільготныя. Угары свяцілася адно закратаванае акенца з паразбіванымі шыбамі. Каля сцяны стаялі адны драўляныя нары.

Скурчыўшыся ад холаду, я прысеў на гэтыя нары. Да ваконца ў дзвярах падышлі салдаты. "Ты паглядзі, - гаварылі адзін аднаму, - вось сапраўдны польскі пан". Калі яны адышлі i стала ціха на калідоры, у дзвярах зноў адчынілася акенца. "Ты кушать хочешь?", - пытаў нейкі салдат, мабыць, кухар. Растрэсены i прыбіты зваліўшайся на мяне бядой, я адмовіўся. "Ты всё-таки кушай", - намаўляў ён далей.

У камеру падаслалі яшчэ двух. Абодва былі з Беларусі. Спалі мы ўтрох на адных нарах; двух клаліся ў адзін бок, a трэці - пасярэдзіне ў адваротны. Так было цяплей. Зрэшты, інакш спаць было нельга.

Прайшло некалькі дзён. Пачалі нас выклікаць на допыты. Загадвалі распранацца, пераглядалі i прашчупвалі адзенне. Аднойчы ўсіх вязняў, болыл за дваццаць чалавек, пасадзілі ў грузавую машыну. Прыселіся салдаты. "Лапаты ўзялі?" - пыталі ix саслужыўцы, якія заставаліся на месцы i, лаючыся, падавалі ім рыдлёўкі ў кузаў. Машына скранулася з месца. За намі застаўся горад. Ніхто не ведаў, куды нас вязуць.

Спыніліся мы каля нейкай чыгуначнай пабочнай веткі, на якой стаяў таварны вагон з вугалем. У машыну, на якой прыехалі, перагрузілі мы вугаль, a ў пусты вагон салдаты загрузілі нас. Загадалі нам памясціцца ў адной палове вагона. У другой частцы пасяліліся салдаты, якія нас пільнавалі. Атрымалі мы па кавалку салёнай рыбы i збанок вады на ўсіх.

Прыйшла ноч. Вагон падчапілі да паравоза. Усе мы былі перакананы, што вязуць нас на ўсход. Пачало развідняцца. Адзін з вязняў, родам дзесьці з-пад Баранавічаў, доўга прыглядаўся цераз шчыліну ў вагоне. "Знаеце, - урэшце прамовіў ён, - бачу будынкі з стромкімі чарапічнымі дахамі. Нас вязуць на захад". Так было ў сапраўднасці. Каля абеду апынуліся мы на станцыі Легніца, дзе чакаў "чорны воран", які па некалькі чалавек перавёз нас у турму.

На турэмным калідоры загадалі нам стаць тварам да сцяны. Потым выклікалі па прозвішчах i забіралі. З аднаго пакоя, хіба канцылярыі, даносіліся жахлівыя словы: "расстраляць, расстраляць". Астаўшыхся назад пасадзілі ў "чорны воран", з якога нельга было нічога пабачыць. Адчувалася, што вязуць нас дзесьці цераз поле. Час ад часу, як перуны, трэскалі недзе недалёка нейкія выстралы.

Воран астанавіўся, арыштаваным загадалі выходзіць. Аказалася, што папалі мы ў нейкі маёнтак. Дом з панадворкам быў агароджаны калючым дротам. Звонку на варце стаялі салдаты. Адкрылася брама i апынуліся мы за дратамі. Аўгінню забралі аддзельна.

Тут аддыхнулі мы свабадней. Маглі прабываць на панадворку, карыстацца свежым паветрам i вясеннім сонцам.

Неўзабаве мы даведаліся, што мясцовасць называецца Краева. Стрэлы, якія даляталі да нашых вушэй, паходзілі са стрэльбішча. Словы "расстраляць" датычылі тых, якіх ад нас забіралі, пераважна вайскоўцаў, i абазначалі, што нельга ix саджаць разам, a толькі параскідаць па камерах.

У Краеве былі мы амаль тры месяцы. Два ці тры разы "воранам" вазілі нас у Легніцу. Там зноў спісвалі маю біягфрафію, дапытвалі, але цяпер рабілі гэта ветліва.

У пачатку чэрвеня, здаецца дзевятага, зноў завезлі нас у Легніцу i пасадзілі ў таварныя вагоны. Цяпер ужо сапраўды ехалі мы на ўсход. Ноччу пераехалі раку Буг i вагоны спыніліся. У паблізкіх кустах не змаўкалі салаўі. Вось як, пасля шасці гадоў, прыйшлося зноў праязджаць цераз Буг.

"На родзіну"

Некалькі дзён пратрымалі нас у берасцейскай турме, потым пасадзілі ў "сталыпінскія" вагоны i павезлі далей на ўсход, на "родину" як нам гаварылі. Было цесна i душна. Спыніліся мы аж ва Усоллі пад Скупкам. Быў дзевяты дзень ліпеня 1950 года.

Ва Усоллі размяшчаліся вялікія лагеры. Людзі расказвалі, што раней прабывалі ў ix палонныя японцы. Цяпер у некаторых лагерах трымалі крымінальнікаў, іншыя пуставалі. У пусты змясцілі наш транспарт. Ганялі нас на работу пры будаўніцтве. Было сяк-так, калі працавалі мы самі. Бяда пачалася, калі прыходзілася працаваць разам з крымінальнікамі. У дзевяноста працэнтах былі гэта расейцы. Абкрадалі нас з усяго, што яшчэ захавалася пры нас, а пры гэтым абзывалі нас фашыстамі.

Прыйшоў жнівень. Аднойчы некаторых з нас адклікалі з работы ў лагер. Там ужо чакала грузавая машына. Па спіску пасадзілі нас у грузавік i ў дарогу. Куды нас вязуць? Ізноў нічога нам не вядома. Цяпер не было пры нас стражнікаў, a толькі адзін эмгэбіст (супрацоўнік МГБ - Міністэрства дзяржаўнай бяспекі).

Прывезлі нас у саўгас імя Дзяржынскага i параілі ўладкавацца на работу. Атрымалі мы бланкі з многімі пытаннямі наконт адукацыі, прафесіі i т.д. На другі дзень мяне i Аўгінню вызвалі ў аддзел кадраў. "Вам з вашай адукацыяй няма чаго тут рабіць. Едзьце лепш у горад", - сказала кіраўнічка аддзела. "То мы вольныя?" - запытала з недаверам Аўгіння. "Так, вольныя. Вось вам спраўкі на пашпарты", - заявіла кіраўнічка.

На сустрэтай у дарозе машыне даехалі мы ў Іркуцк. Там спыніліся ў так званай гасцініцы МГБ. Была гэта, здаецца, нейкая спартыўная зала, у якой стаялі нары пры нарах. Начавалі ў ёй жанчыны i мужчыны разам, чалавек каля сотні. Былі там беларусы, літоўцы, латышы, украінцы i трохі расейцаў. Усе між сабою размаўлялі па-свойму, але калі даходзіла да нейкай гарачай спрэчкі, тады ўсе пераключаліся на расейскую мову.

На другі дзень пайшоў я шукаць работу. Усюды, дзе я заходзіў, патрабавалі пашпарт. Аказалася, што каб атрымаць нейкую работу, трэба было мець пашпарт. Падаліся мы тады ў пашпартны стол, але там патрабавалі спраўку з месца работы, бо інакш пашпарт не выдадуць. Адным словам, апынуліся мы ў зачараваным коле. Што рабіць нам - пакінутым у чужым горадзе на волю лесу - без работы i грошай?

Пайшлі мы ў МГБ. Калі яны нас сюды прывезлі, тады няхай дадуць нейкую магчымасць жыць. Начальнік па такіх справах, малады i прыгожа апрануты ў цывільнае эмгэбіст, прыняў нас з насмешкай. Меў да нас прэтэнзію, што не засталіся мы ў саўгасе i пацешыў нас словамі: "Вы умственной работы у нас не получите". Нічога не дабіўшыся, вярнуліся мы назад.

Старэйшыя жыхары з залы параілі нам звярнуцца да аднаго маёра (прозвішча яго ўжо не помню). Быў гэта пажылы чалавек. Выслухаў ён нас ветліва i спагадліва, а потым напісаў пісьмо ў пашпартны стол. Цяпер пашпарты нам выдалі.

Сталі мы працаваць у будаўніцтве. Насілі цэмент, цэглу, рабілі парадак на пляцы будовы. Згадзіліся на месяц. Меркавалі, што за гэты час спішамся з роднымі, трохі заробім i вернемся на бацькаўшчыну.

Зарплата атрымалася невялікая. Плацілі за зробленае. Тым часам на будове майстры спачатку клалі цэглу, а потым разбіралі ўсё гэта, бо выходзіла, што не робяць яны паводле плана i т. д. Словам, працаваць то мы працавалі, але работы відаць не было, тым больш i грошай.

Цешча, даведаўшыся пра наша становішча, прадала адзіную карову i прыслала нам грошы. Падаслалі таксама мае браты.

Прайшоў месяц. Пайшлі мы да начальніка аддзела кадраў звольніцца з работы. Спачатку не хацеў ён згадзіцца, адмаўляў нас ад гэтай задумы. "Помніце, - гаварыў ён, - паедзеце туды, а па нейкім часе прывязуць вас назад i тады будзеце ў горшых абставінах, чым цяпер". Мы ўсё-такі ўперліся ехаць. На станцыі падышоў да нас нейкі мгэбіст, яшчэ раз праверыў усе нашы дакументы. Над'ехаў цягнік. Бывай Іркуцк! Пaехалі!

На бацькаўшчыне

Цэлы тыдзень ехалі мы з Іркуцка ў Вільню. Пасля дзевяці гадоў блукання па свеце цяпер i свая Вільня паказалася дзіўнай - знаёмай i адначасна чужой.

Прыехалі браты i Аўгінню забралі на вёску. Я застаўся ў горадзе ў цёткі. Трэба было шукаць работу.

Пайшоў я з дамавой кнігай у міліцыю прапісацца. "Нельзя", - сказалі мне ў міліцыі i растлумачылі гэта тым, што ў доме быццам замала "жилой площади". Пачаў я шукаць работу - адусюль адсылалі мяне з нічым. У некаторых установах часам нават i абяцалі нейкі занятак, але на другі дзень адказвалі. Не было нават дзе зарэгістравацца як беспрацоўнаму.

Жыццё без прапіскі пагражала пакараннем. Нічога не атрымаўшы ў горадзе, паехаў я да брата ў Юшкі. Там цяпер была таксама Аўгіння. Зваліліся мы на карак брату, a ў яго самога была свая сям'я i свае клопаты.

Праходзілі дні, а мае выезды ў Вільню ў пошуках работы заставаліся безвыніковымі. У пяці кіламетрах ад Юшкоў, у Бярозаўцы, кіраўніком школы працаваў мой калега з універсітэцкіх часоў - Чартовіч. У адну нядзелю пайшоў я наведаць яго. "Еду ў Вілейку. Давайце паедзем разам у раённы аддзел народнай асветы. У школы зараз уводзяць польскую мову i патрэбныя настаўнікі, якія яе ведаюць. Уладкуецеся на работу ў школьніцтве", - параіў ён нам.

Цёмнай ноччу пайшлі мы з ім у Меднікі, дзе доўга прыйшлося чакаць аўтобуса ў Вільню. У рэшце рэшт неяк дабраліся ў Новую Вілейку. У райана прыняў нас сам кіраўнік Ананьеў. Трохі распытваў ён нас пра нашы кваліфікацыі i працоўны стаж i ў выніку прыняў нас на работу ды назначыў настаўнікамі ў сямігадовай школе, якая яшчэ арганізавалася, у вёсцы Старое Сяло. Шчаслівы, што маем работу, вяртаўся я ў Юшкі.

Старое Сяло

Ад Юшкоў у Старое Сяло - сем кіламетраў. У той час Старое Сяло налічвала каля трыццаці хатаў. Усе будынкі тут былі драўляныя i пакрытыя саламянай страхой. Электрычнасці ў вёсцы не было. Вечарамі i ноччу па хатах свяціліся газавыя лямпы. Да найбліжэйшага аўтобуснага прыстанку трэба было icцi сем кіламетраў палявымі дарогамі цераз узгоркі i кусты ў Тургелі або Раканцы.

Школа ў той час мела яшчэ толькі пяць класаў, якія размяшчаліся ў трох пакоях двух вясковых хатаў, аддаленых адна ад адной на чвэрць кіламетра. Былі гэта хаты Петрусевіча і, здаецца, Станкевіча, якіх вывезлі ў Расею.

У школе працавалі трое настаўнікаў: двух расейцаў - кіраўнічка Пікалава з Тамбоўскай вобласці i Тулупаў недзе з-пад Масквы, i мясцовая настаўніца Крупіцкая. Цяпер дайшло яшчэ нас двое. Школу наведвала каля паўтары сотні дзяцей. Усе яны гаварылі па-беларуску, але навучанне вялося на расейскай i польскай мовах. Насельніцтва Старога Сяла i навакольных вёсак таксама гаварыла па-беларуску, але ўсе яны пісаліся палякамі, бо гаварылася, што палякаў не бяруць у войска. Тут i ў такіх умовах трэба было пачынаць сваю працу. У такіх абставінах падтрымоўвала мяне на духу свядомасць, што праца гэтая будзе сярод сваіх i для сваіх.

Кіраўнічка школы Пікалава мела дакументы, што закончыла яна толькі сем класаў. Ледзь мінулі два тыдні маёй працы, а ўжо прыйшло для мяне назначэнне на пасаду дырэктара школы. Паехаў я ў райана прасіць, каб мяне звольнілі з дырэктарства, але задаволіць маю просьбу адмовіліся. Тым часам абражаная Пікалава каго магла пачала настаўляць супраць мяне. Выйшла так, што ледзь пачаў працаваць, a ўжо пачаліся інтрыгі чужынцаў. У выніку ўсяго гэтага Пікалаву перавялі ў суседнюю школу, а пазней за нейкае парушэнне зусім вызвалілі з работы. Так i прайшоў школьны год. Прыбыў нам яшчэ адзін клас, шосты, a памяшканні засталіся тыя ж самыя.

Яшчэ вясною падаў я ў райана распрацаваны праект рамонту i разбудовы школы. 3 маім праектам згадзіліся. Клопатаў прыбывала. Летам пачаўся рамонт памяшканняў, потым пачалася дабудова двух залаў.

З пачатку новага навучальнага года змяніўся настаўніцкі састаў. Выехаў Тулупаў, а прыехала сям'я Мацейкаў - бацькі з дачкою, усе трое настаўнікі. Трэба было ix уладкаваць на работу, прыдбаць кватэру. Усё неяк памалу ўладжвалася. Акрамя нармальнай навучальнай работы трэба было наглядаць за расаднікам садовых дрэў, у якім дзеці вучыліся даглядаць i размнажаць сады. Арганізаваліся курсы дня дарослых у рамках сямігодкі. Выкарысталі мы валы, якія цягнуліся каля вёскі, i грамадскім чынам школа пачала рабіць сажалку. Давала гэта для вёскі запас вады на выпадак пажару, а таксама месца адпачынку над вадой. Так у працы i клопатах прайшоў другі школьны год. Не шкада было траціць свае сілы, бо працавалася, як раней я гаварыў, сярод сваіх i для сваіх. Хацелася змяніць выгляд драўлянай з саламянымі страхамі, адсталай, i як гаворЫцца, адгароджанай ад рэшты свету дошкамі, вёскі.

З раённага выканаўчага камітэта прыязджалі ў розных справах усялякія ўпаўнаважаныя, нейкія прыблуды ліха ведае адкуль. У першую чаргу пхаліся яны ў школу, мяшалі ў жыцці i ў рабоце, надаядалі насельніцтву. Давялі яны да таго, што паехаў я ў райана зноў прасіць, каб звольнілі мяне з пасады дырэктара. Раённы начальнік, паўжартам i напаўсур'ёзна сказаў: "Раней пасадзім, а пазней звольнім". Так яно i сталася.

У руках МГБ

Апошнія дні кастрычніка. Мне паведамляюць, што на 29-га вызываюць мяне ў Міністэрства асветы. Трэба падрыхтаваць справаздачу з работы школы. На ўсе бакі разаслаў я настаўнікаў за матэрыяламі для справаздачы, а сам сядзеў да позняй ночы. Падрыхтаваўся. Раненька выйшаў я ў Раканцы на аўтобус, не развітаўшыся нават з блізкімі.

У міністэрстве прынялі мяне ветліва, пра тое-сёе папыталі, пахвалілі, а наканец запыталі, куды цяпер я пайду. "У Вілейку, у раённы аддзел народнай асветы", - адказаў я.

Задаволены выйшаў я на вуліцу. На рагу, перад касцёлам св. Анны, падышлі да мяне два нейкія тыпы i назвалі мае прозвішча. "Хто яны такія, адкуль мяне ведаюць?" - праляцела думка ў галаве. "Едзеце ў Вілейку? - адзін з ix пытаў далей. - Пойдзем, у нас свая машына". Махнуў ён рукою i машына пад'ехала. Мне ўсё стала ясна i я ўжо нічога не пытаў. Мяне арыштавалі.

У нейкім пакоі пры колішняй вуліцы Ахвярнай спісалі першы пратакол. Потым завялі мяне ў падвал гмаху МГБ. Зноў пачалося следства.

У камеры было двое літоўцаў - былых партызан. Адзін з ix быў партызанскім начальнікам у Эйшышскім раёне. Арыштантам днём спаць было забаронена. Але што нейкі час давалі ў камеру нейкую кнігу. Сядзеў тады чалавек над кніжкай i пачынаў драмаць, але тут жа адзываліся стражнікі i пачыналі крычаць: "Нельзя спать!" або "Ты спишь?!" Ноччу, асабліва ў першыя дні, забіралі на верх дзеля следства.

Дзесьці ў гмаху час ад часу голасна плакала дзіця. "Ці ж маіх таксама прылезлі сюды? - думаў я i гэта мяне раздражняла ды непакоіла. - За што ж цяпер мяне арыштавалі?" Аказалася, што калі я вучыўся, то належаў да студенцкіх арганізацый; былі гэта несавецкія арганізацыі i цяпер пры савецкай уладзе я за гэта быў прызнаны вінаватым. Працаваў я ў сваім жыцці таксама i ў несавецкіх установах, за што таксама абвінавачвалі. Падчас вобыску ў кватэры забралі, між іншым, выдадзеную ў 1919 годзе ў Варшаве кніжку "Крэсы всходне", якую цяпер, у 1952 годзе прызналі антысавецкай. Абвінавацілі мяне таксама ў трыманні крамольнай літаратуры.

Са Шчучына прывезлі тры жанчыны: жонку бурмістра пры нямецкай акупацыі Ліневіча, нейкую багамолку Марыю Зінкевіч i Надзю Будзіловіч, тады ўжо пад іншым прозвішчам. Яны паказалі, што падчас нямецкай акупацыі выступаў я на нейкіх мітынгах i розна гаварыў на Сталіна. Хаця я на мітынгах не толькі што не выступаў, але i не быў на ix, то як мне, апынуўшамуся пад замком, даказаць сваю невінаватасць? Пры жыцці Сталіна, у часе культу яго асобы, абвяргнуць абвінавачанні было проста немагчыма.

Не меў я жалю да жонкі бурмістра Ліневіча, ні да цёмнай багамолкі Зінкевіч. Былі гэта людзі з акаўскага лагера, якія выдавалі немцам, а то i самі забівалі нашых людзей. Але Надзя Будзіловія, свая... Яе мужа ў час акупацыі забілі акаўцы. Ёй самой, як адзінокай асобе, пагражаў вываз на прымусовыя работы ў Нямеччыну. Пасля, калі яе бацька стаў беспрацоўным, узяў я яго да сябе на работу. Цяпер яна так мне аддзячыла. У мяне не было б да яе жалю, калі б яна гаварыла праўду. "Прыпомні, - звярнуўся я да яе, - ці ты не памыляешся. Я ж на мітынгах не быў". "Быў", - пацвердзіла яна.

Следства цягнулася, a вёў яго, наколькі я зарыентаваўся, Ленскі, яўрэй з ковенскай Літвы. Яго начальнікам быў нейкі расеец. Абодва яны не былі мясцовымі жыхарамі, не жылі тут ні пры польскай уладзе, ні пры нямецкай акупацыі. Не ведалі яны ні ранейшага тут жыцця, таксама як ix начальнікі. Усе дзеянні мясцовых людзей ацэньвалі яны так, быццам бы тыя адбываліся ў Савецкім Саюзе, пры савецкай уладзе i расцягвалі на ix пазнейшыя савецкія законы.

Калі на допытах расказваў я пра ўчыненыя акаўцамі на Лідчыне пры нямецкай акупацыі забойствы мясцовага насельніцтва, адзін з начальнікаў адказаў: "Нам няма да гэтага ніякага інтарэсу, калі польскія нацыяналісты забівалі нацыяналістаў беларускіх". Як відаць, тыя беларусы, якія падтрымалі савецкую уладу ў Заходняй Беларусі ў 1939-1941 гадах, супрацоўнічалі з ёю, за што ix пазней расстрэльвала АК, у вачах прыехаўшых цяпер сюды начальнікаў МГБ лічыліся ўсяго беларускімі нацыяналістамі. Што ж было з такімі начальнікамі гаварыць?

Следчыя прыходзілі да мяне са штораз новымі прозвішчамі вядомых у Вільні беларусаў, патрабуючы ад мяне абвінавачваючых ix паказанняў. Выглядала, што хацелі зрабіць з імі тое ж, што i са мною.

У лютым 1953 г. следства закончылася. Згодна з крымінальным кодэксам Расейскай Савецкай Федэратыўнай Сацыялістычнай Рэспублікі быў я абвінавачаны ў злачынствах, прадугледжаных у артыкуле 58, пункты 3, 4 i 10. На суд мяне завезлі на спецыяльнай машыне так, каб ніхто не мог пабачыць, як мяне саджалі ў яе i як выводзіш. Я таксама нікога не мог пабачыць. Пачаўся судовы разбор. У зале быў брат Язэп, некаторыя сямейнікі i знаёмыя, якія неяк даведаліся пра тэрмін працэсу. Суддзя запытаў, ці я прызнаюся да віны. "Не, - адказваў я. - Прызнаюся, што належаў да студэнцкай арганізацыі i іншых згуртаванняў, што працаваў, бо з гэтага жыў; a жыў я не ў Савецкім Саюзе i прытым супраць савецкай улады не выступаў, бо быў я малады i не меў да яе ніякага дачынення". Сведкаў, якіх я прасіў, у суд не вызвалі. Не зрабілі таксама вочнай стаўкі з асобамі, якіх я патрабаваў.

Прыгавор. З аднаго пункта 58 артыкула далі 25 гадоў лагера, з другога пункта таго ж артыкула - 25 гадоў, з трэцяга (за кніжку аб усходніх крэсах) - 10 гадоў. Атрымалася, адным словам, нямала. "Суд не паклапаціўся нават, каб апрацаваць свой уласны прысуд, a перапісаў толькi тое, што напісаў ужо пракурор", - пісаў я ў пазнейшых скаргах. А напісаў я ix нешта з дзесяць.

Чорным ходам вывелі мяне з суда ў машыну. Дарма пільнавалі сваякі i знаёмыя ў браме i на вуліцы. Не пабачылі яны мяне, ні я ix. У падвале МГБ увялі мяне ў доўгую, халодную камеру. Астаўся я сам адзін з цяжкімі думкамі. Зрабілі ўсё, каб мяне павольна знішчыць. Пры столькіх гадах лагераў перада мною была толькі адна безнадзейнасць. Не хацелася i жыць. Штохвілінна праз акенца ў турэмных дзвярах заглядаў у камеру стражнік.

За што?

Як да ўсяго гэтага дайшло? Склалася на гэта многа прычын.

Арганізаваліся калгасы. Сяляне ў Старым Сяле ў калгас тады не пайшлі. У школе сторажамі працавалі Казлоўскі i Масевіч, у якіх была свая зямля. Раённыя ўпаўнаважаныя запланавалі пачаць калектывізацыю менавіта з ix. Уладзіць справу са сторажамі загадалі мне. Я пагаварыў з адным, потым з другім, але яны пра калгас нават думаць не хацелі. Што ж тады мог я зрабіць? Нічога. Так i перадаў я райупаўнаважанаму, што абодва не хочуць паступіць у калгас. Тады сталі патрабаваць ад мяне звоЛьніць ix з работы. "Добра, - сказаў я, - але дайце мне гэты загад на пісьме". Яны не згадзіліся даць мне пісульку, а я не згадзіўся звольніць сторажаў. Так i пачаўся разлад паміж мною i раённымі ўпаўнаважанымі.

Усё раённае начальства, якое прыязджала ў вёску, у першую чаргу заходзіла ў школу. Калі ты ix добра прыняў, накарміў i напаіў - усё было добра, але калі не змог так зрабіць - пачыналася бяда. А на настаўнікаў у гэты перыяд адміністрацыя накладала многія дадатковыя абавязкі. Настаўнікаў выкарыстоўвалі i пры арганізаванні калгасаў, i пры падрыхтоўцы выбараў, i пры агітацыйнай рабоце, i пры прапагандаванні унутранай дзяржаўнай пазыкі, i пры многіх іншых акцыях. Дакучалі нам гэтыя райупаўнаважаныя i мяшалі ў рабоце. Найважнейшым выдаваў нейкі Грыцай, з тварам у воспінах, украінец па нацыянальнасці. Ведаў я, што гэта п'яніца. Прыйшоў ён вось аднойчы да мяне ў школу i адразу пачаў прад'яўляць нейкія прэтэнзіі. Для мяне стала ясна: бойся яго i дагаджай. Каб прыйшоў ён i пачаў адносіцца па-чалавечы, дык прыняў бы яго, але калі стаў кідацца як сабака, не хацеў я з ім гаварыць, не пачаставаў i не напаіў. Хадзіў ён тады па вёсцы i збіраў матэрыялы аб школе. Мераў настаўніцкія ўчасткі, каб праверыць ці не замнога ў ix зямлі. Не падабалася яму, што я трымаў пчол, што вучні ходзяць у касцёл. Каб адчапіцца ад яго, замест напаіць (баяўся, што на адным разе не скончыцца, a піць я не любіў), напісаў я скаргу ў раённую ўправу. Пасля гэтага Грыцая, праўду кажучы, "выспавядалі" i адхілілі ад школы, але ён пачаў супраць мяне настаўляць МГБ. Пачаліся ягоныя частыя выпіўкі ў настаўніка Мацейкі. Гаспадар, у якога жыла сям'я Мацейкаў, перасцерагаў мяне перад сваім кватарантам. Я таксама меў свой погляд на асобу Мацейкi, а дапамог мне ў гэтым ягоны расказ.

Мацейка быў родам дзесьці з-пад Маладзечна. Безумоўна, па прозвішчы i па паходжанні ён быў беларусам. Кім ён падаваўся пры Польшчы, таго не ведаю. Беларусам пісаўся, калі Заходняя Беларусь апынулася ў складзе Савецкага Саюза. Жонку, карэнную польку з-пад Кельцаў, так тады навучыў гаварыць па-беларуску, што па мове ніхто не пазнаў бы, што яна полька. Зрэшты, калі скапітулявала Польшча, яна таксама запісалася беларускай. Дома тады ўсе гаварылі па-беларуску.

Але вось ягоны расказ. Перад вайной, калі адбываліся выбары ў польскі сейм, у тую мясцовасць, дзе ён працаваў, прыехаў прадстаўнік нейкай беларускай партыі правесці мітынг. У змове з камендантам польскай паліцыі Мацейка яго так напаіў, што той мітынгу не правёў i паехаў з нічым. Гэтым сваім "подзвігам" падвыпіўшы Мацейка хваліўся мне. Відаць, хацеў такім чынам паказаць свой спрыт. A ў мяне ўмацоўвалася перакананне, што калі быў ён на паслугах паліцыі, значыць - прадажная душа.

Усё-такі ў той час, калі я быў дырэктарам школы, жылі мы з Мацейкамі добра, бывалі адны ў другіх. Не было між намі недаразуменняў. Непакоілі мяне аднак частыя выпіўкі Грыцая ў ix. Меркаваў я, што нешта нядобрае яны задумоўваюць.

Быў нейкі час, што хлопцаў не прызывалі ў войска. Праўдай было, што нехта спецыяльна распускаў чуткі, што ў войска не бяруць палякаў, a толькі беларусаў i іншыя нацыянальнасці. У такой сітуацыі ўсе жыхары вёскі запісаліся палякамі. Але вось у час майго дырэктарства юнакоў сталі прызываць у армію. У Старым Сяле прызыўнікі сталі хавацца. Раённае начальства прыйшло да вываду, што нехта арганізуе мясцовае насельніцтва да супраціўлення. У вёсцы толькі я адзін меў вышэйшую адукацыю i на мяне ўпала падазрэнне.

Пачаткам праследу паслужыў усё-такі данос з акаўскага лагера са Шчучына. Данёс на мяне настаўнік Качаноўскі, які ў той час прыехаў ca Шчучына ў Новавілейскі раён арганізаваць польскія школы. Мгэбісты ані словам не ўспомнілі аб ім падчас следства, але аб даносе расказалі мне пазней работнікі раённага аддзела народнай асветы ў Вілейцы. Па даносе Качаноўскага абвінавацілі мяне ў тым, што я супрацоўнічаў з немцамі ў часе акупацыі. У сапраўднасці я працаваў у краевых установах, а сам Качаноўскі працаваў непасрэдна ў немцаў, у нейкай гаспадарчай арганізацыі, якая наглядала за працай млыноў. У той галодны час было гэта надта выгаднае месца. Сам ён мне аб гэтым хваліўся. Яго не абвінавацілі, а мне сталі даказваць віну. Чаму?..

Чатыры гады на Усходзе

Ва ўсім гэтым характэрнае было тое, што ніхто з майго боку, з тадышніх калег па рабоце, ніводзін з жыхароў Старога Сяла не выступіў у маёй справе.

Жонка час ад часу, не раз пехатою, у мяцеліцу ішла ў Вільню, каб нечага пра мяне даведацца або нешта падаць. Дзеці з яе класа заставаліся ў школе самі i так сядзелі ціха, што кіраўніцтва школы не раз i не ведала, што няма настаўніцы. Дзеці спачувалі сваёй выхавацельцы i такім чынам выказвалі ёй сваю падтрымку. Падчас адсутнасці настаўніцы дзеці вучыліся самастойна i калі вясной прыйшлі экзамены, вынікі атрымаліся надта добрыя. Пазней гаварылі, што нават сам Грыцай быў здзіўлены высокім узроўнем ведаў. А тады быў ён яшчэ больш важным чыноўнікам, паколькі ўдзельнічаў у школьных экзаменах.

А вось што аб усім гэтым пісаў тадышні стражнік парадку i законнасці пракурор Віленскай вобласці, нехта Г. Токараў у 43 нумары газеты "Молодёжь Литвы" ад 1 сакавіка 1953 г. у артыкуле "Быть бдительным всегда и всюду". Двойчы спасылаючыся на Сталіна i іншых класікаў марксізму-ленінізму, пракурор Токараў у доўгіх уводзінах расказваў, што ад пачатку існавання Савецкага Саюза з капіталістычнага боку ў краіну рабочых i сялян пранікалі ўсякіх масцей шкоднікі, дыверсанты, шпіёны, тэрарысты i т.п. Далей ён даказваў, што ў ролі арганізатара шпіёнска-шкодніцкай работы выступіў амерыканскі імперыялізм, агенты якога сваю падрыўную дзейнасць накіроўваюць на важнейшыя ўчасткі сацыялістычнага будаўніцтва. У сувязі з гэтым прызываў ён грамадзян быць пільнымі, распазнаваць ворагаў i выяўляць ix. Пасля такой падрыхтоўкі аўтар адкрыта б'е ў цэль. Вось у чым Токараў абвінаваціў мяне: Только в результате потери политической бдительности со стороны работников Министерства просвещения Литовской ССР презренные враги трудящихся - буржуазные националисты кое-где пролезли на работу в наши советские школы и делали своё грязное дело. Например, некий Ярмолович В. А. в 1937-1938 гг. состоял в националистической организации, был редактором журнала, в котором помещал статьи антисоветского, клеветнического характера. В период гитлеровской оккупации - с 1942 по 1944 г. Ярмолович вёл активную контрреволюционную пропаганду, распространял среди населения антисоветскую литературу. Немецко-фашистские власти назначили Ярмоловича мировым судьёй. Выполняя эту роль, Ярмолович жестоко расправлялся с патриотами нашей Родины. С приходом советской власти Ярмолович сумел замаскировать своё предательское лицо. Он устроился учителем, а затем - директором семилетней школы Ново-Вилейского района, где проводил среди учащихся вражескую работу.

Или такой пример: сын кулака Глодас Т. И. (...)

Благодаря бдительности и патриотизму школьников, контрреволюционеры Ярмолович и Глодас разоблачены, арестованы и преданы суду.

Вось якая ў яго праўда, законнасць i справядлівасць.

* * *

Вырашыў я абскардзіць судовы прыгавор i папрасіў даць мне паперу напісаць апеляцыю. Далі адну картку. Напісаў i перадаў. На гэтым усё i скончылася.

Пасля некалькіх дзён знаходжання ў падвалах МГБ перавезлі мяце на Лукішкі. У камеры было некалькі чалавек, самая моладзь. У суседняй камеры пачулі, што прывялі некага новага, i зараз жа пастукалі з пытаннем, хто гэта такі. Адстукалі маё прозвішча. Зараз потым перадалі мне, што побач, у наступнай камеры сядзіць мой знаёмы, магістр Марыян Пецюкевіч.

Ужо на Лукішках высветліў я тайну дзіцячага плачу ў засценках МГБ. Аказалася, што ў арыштаванай групе студэнтаў была цяжарная студэнтка, якая ў падвале нарадзіла дзіця i гадавала яго. У турме было лягчэй, чым у МГБ, бо можна было спаць i начамі не мучылі следствам. Але па нейкім часе вывезлі мяне з Лукішак у перасыльную турму, дзе ў камеры трымалі па некалькі дзесяткаў чалавек. Амаль усе - літоўцы. У камеры быў свой парадак. Дзень пачынаўся i канчаўся малітвай i спяваннем гімна "Летува тевыне мусу" (Літва - наша бацькаўшчына). Тут нам аб'явілі аб смерці Сталіна, а зала гэтую вестку прыняла крыкам палёгкі.

У пачатку сакавіка, здаецца якраз на Казюка, пагрузілі нас у таварныя вагоны. Цягнік накіраваўся на ўсход.

* * *

На Усходзе прабыў я чатыры гады. Камісія Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР перагледзела маю справу i распарадзілася звольніць мяне з лагера. Не вярнуўся я тады ў Старое Сяло, a ў Кавальчукі. Там працавала Аўгіння.

I што было мне рабіць далей? Хаця я быў свайго роду рэабілітаваны, але з мінулага я ведаў, што тут я буду грамадзянінам горшай катэгорыі i ўвесь час буду знаходзіцца пад вядомай "апекай". Памятаў я таксама, як цяжка было дастаць работу. Рашыў я нідзе не хадзіць, нікога не прасіць. Меркаваў я, што лепш выехаць, чым быць парабкам на сваім або рабіць чужую работу на сваёй зямлі сярод сваіх. Ізноў прымала чужая зямля.

* * *

Калі мяне арыштавалі, Аўгіння засталася з шасцімесячным Андрэем. Мацейка ў тым часе быў ужо завучам у школе. Я разлічваў, што ён часам хаця спагадае маёй сям'і або дапаможа хаця б добрым словам. Жылі мы з Мацейкамі добра. Аказалася, што я памыляўся. Ён зараз жа пасля майго арышту пачаў Аўгінні рабіць адны прыкрасці. Значыць, хаця i свой чалавек, але для нейкай сваёй выгады ўвесь свой век прадаваў сваіх i то ўсім. I што з гэтага? Я, хаця многа перажыў, многа перайшоў, аднак вярнуўся. Мацейкі ў жылых я ўжо не спаткаў.

У тым часе захварэла таксама Надзя Будзіловіч. Так ёй спух язык, што не змяшчаўся ў роце. Памерла ў Шчучынскім шпіталі.

Калі я вярнуўся, Андрэю было ўжо амаль пяць гадоў. Невялікі хлопчык глядзеў на мяне як на чужога.

Эпілог

Канчаючы пісаць свае ўспаміны хачу падкрэсліць, што няма ў ix нічога, з чым сам я не сустрэўся, чаго не перажыў, няма ніводнага прыдуманага, непраўдзівага факта. Я апісаў толькі малую частку свайго жыцця. Такі або падобны лёс выпаў на долю многіх прадстаўнікоў майго пакалення. Адных, з якімі я праводзіў маладосць, ваенныя падзеі i ix паслядоўнасці разагналі па ўсім свеце, другія ў сваіх жыццёвых перыпетыях патрацілі здароўе, сталі калекамі, а па трэціх асталіся толькі ўспаміны... Такая, відаць, доля нашых людзей.

Толькі за майго жыцця ўлада на нашай зямлі мянялася адзінаццаць разоў. Быў час, што край пераходзіў з рук у рукі. Чужынцы прыходзілі, забіралі не раз тое, што ім спатрэбілася, i адыходзілі. Як жыве мясцовы народ ix не абходзіла. Пасля I сусветнай вайны, пасля многіх зменаў, у рэшце рэшт правіць пачалі ў нас палякі. Край быў спустошаны вайной. Сялянская зямля знаходзілася ў цераспалосіцы, а паасобныя ўчасткі адной гаспадаркі нярэдка былі раскінуты па некалькі кіламетраў адна ад адной. Не было ўмоў да нейкага рацыянальнага гаспадарання. Многія сяляне душыліся на гаспадарках велічынёю два з паловай гектара, калі побач цягнуліся вялікія прасторы маёнткавай зямлі, часта запушчанай, здзірванелай, бо знішчаныя вайной маёнткі не былі ў змозе ўсё абрабіць. Царствавалі бедната i цемната. На ўсю вялікую Тургельскую воласць была толькі адна сямігадовая школа, i да таго толькі з 1930 года, у саміх Тургелях.

Ва ўсёй маёй вёсцы на дваццаць гаспадарак не было ніводнай сельскагаспадарчай машыны. Людзі працавалі цэлае лета ад усходу да захаду сонца. Тое, што летам выаралі плугам, касой i сярпом зжалі, тое цэлую зіму пры газавых лямпах цэпам малацілі, ручнымі веялкамі чысцілі, на калаўротах пралі i на самаробных кроснах ткалі. Забітыя працай сяляне, без адпаведнай медыцынскай апекі, без пары ішлі на той свет.

У Вільні i іншых гарадах былі тысячы беспрацоўных. Новыя фабрыкі будавалі ў Варшаве, Кракаве, Катавіцах, a ў нас спынілі дзейнасць тыя заводы, якія да вайны працавалі поўным ходам, напрыклад гарбарні Суравіча ў Вільні.

У адказ на такія парадкі ў падвіленскіх вёсках каля 1930 года, як ніколі раней, пачаў пашырацца нацыянальны i сацыяльны рух. Разумнейшыя i больш актыўныя сяляне разумелі, што ніхто не прынясе ім лепшага жыцця, што кожны, хто прыходзіць, стараецца як найбольш узяць, а не даць, што сваё жыццё на сваёй зямлі палепшыць могуць толькі яны самі. У Медніках, Кяйпунах, Гірдзееўцах, Юшках, Мураванай Ашмянцы ўзніклі мясцовыя беларускія гурткі. Працавалі ў ix самі сяляне. Збіраліся яны, абмяркоўвалі свае справы, за апошнія грошы выпісвалі газеты, куплялі кніжкі i вучылі іншых. Памагчы ім, направіць на адпаведны шлях не было каму, бо сваёй інтэлігенцыі не было. Прысланыя сюды ксяндзы, паліцыя i іншыя "ужэнднікі" скоса глядзелі на пашырэнне мясцовага руху i настаўлялі супраць яго сваіх падхалімаў i цемнату.

У такіх вось умовах падрастаў я i пазнаваў свет. Каб вырвацца з такога становішча, трэба было вучыцца, але з гэтым не было лёгка. За навуку трэба было плаціць ажно 220 злотаў у год. У той час карова каштавала ўсяго сто злотаў. Колькі ж кароў у год маглі прадаць мае бацькі з пяцігектарнай гаспадаркі? Па такіх менавіта прычынах з усёй нашай вялікай воласці ў сярэдніх школах вучылася толькі некалькі чалавек. Мне дапамаглі ксяндзы-манахі Марыяне з Друі. Мелі яны сваю гімназію, у якую прынялі i мяне. Выехаў я ў Друю, калі мне было трынаццаць гадоў. Два гады не прыязджаў дахаты. Летам i ў часе канікулаў працаваў я там. Калі быў я ў шостым класе гімназіі, захварэў бацька. Трэба было вярнуцца на гаспадарку. У хаце вучыўся я сам, без ніякай дапамогі, пры газавай лямпе. Вясной здаў я экзамены ў сёмы клас гімназіі ў Вільні, але разам з тым трэба было купіць i акуляры.

Вясной 1935 года, калі быў я яшчэ ў сёмым класе гімназіі, памёр мой бацька. Увесь свой век ён цяжка працаваў i нічога добрага не бачыў. Мае летуценні вывучыцца, пачаць зарабляць i дапамагчы бацькам у ix цяжкім жыцці, летуценнямі i засталіся. Не дачакаліся яны ад мяне нічога, a i мяне самога лес кінуў на ўзбураныя жыццёвыя хвалі, у якіх то тануў, то плаваў.

Хацелася бачыць свет добрым, без праследу адных людзей другімі, каб, не знішчаючы нікога i нічога, падцягнуць нізы ўверх, каб усе былі роўныя, каб усім лепш жылося, але сам бачыў, як свет ішоў іншай дарогай.

Ва універсітэце матэрыяльна было мне лягчэй. Крыху падзарабляў у рэдакцыях газет, на палову знізілі мне аплату за навуку, а пазней, нягледзячы на перашкоды з боку майго Віленска-Троцкага стараства, прызначылі стыпендыю.

Аднак заўважаў я, як у свеце ўзгадоўвалася нянавісць адных людзей да другіх, як узрастаў дзікі нацыяналізм, як над нашым народам заціскаліся клешчы нацыянальнага прыгнёту i няроўнасці. На маіх вачах банды прыгожа апранутай i добра адкормленай студэнцкай моладзі збівалі да непрытомнасці ва універсітэцкіх аўдыторыях сваіх яўрэйскіх калег толькі таму, што былі яны іншай нацыянальнасці. Віноўнікаў такіх крымінальных учынкаў не толькі не прыцягвалі да крымінальнай адказнасці, але лічыліся яны героямі. Адміністрацыйныя ўлады закрывалі апошнія беларускія газеты i арганізацыі, высялялі са свайго краю ў Польшчу беларускіх актывістаў.

У свеце тапталася чалавечая годнасць. Чалавек чалавеку станавіўся ваўком, а не братам. Рэзультатам такога выраджэння чалавецтва стала II сусветная вайна, якая паглынула мільёны ахвяр, прынесла безліч крыўдаў i цярпенняў.

Закончана 12 кастрычніка 1972 г. у Біскупцы.

Top

Меню:

Ярмалковіч Віктар. На жыццёвых хвалях