Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Пакуль памяць жыве
На пытанне: "Што такое 60 гадоў, многа гэта, ці мала?", - адназначна не адкажаш. У гісторыі - нікчэмна мала, а ў жыцці аднаго чалавека - цэлая кніга жыцця, а, здараецца, і цэлыя тамы. І гэтыя шэсцьдзесят гадоў адляцелі, пакінуўшы ў памяці жывых нязгладжаны след, складзены з неза-быўных, ярка прамільгнулых падзеяў.
Шэсцьдзесят гадоў таму, у чэрвені 1941 года, пачалася адна са старонак сучаснай гісторыі, адна з найкрывавейшых у гісторыі чалавецтва войнаў. У яе вогненным чэраве зніклі бясследна 50 млн. чалавек і незлічоныя матэрыяльныя каштоўнасці. Чатыры крывавыя гады пад назвай "Вялікая Айчынная вайна савецкага народа супроць фашысцкай Германіі". І ўсе 60 гадоў мы падсвядома трымаем у памяці, што ўсё адбылося так нечакана, так бліскавічна. Але гэта нішто іншае, як міф. Як міф і тое, што Германія напала на Савецкі Саюз нечакана, з-за вугла, застала савецкае кіраўніцтва знянацку.
3 верасня 1939 года шугала полымя сусветнай вайны. Савецкі Саюз улез у яе яшчэ 17 верасня 1939 года. Дакументы сведчаць, што план "Барбароса" быў у руках Сталіна ў снежні 1940 года, больш, чым за паўгода да пачатку Вялікай Айчыннай вайны.
Міфам, як аказалася, з'яўляецца і цверджанне, што нямецкія войскі мелі значную перавагу ў жывой сіле і асабліва ў тэхніцы. Гітлер у пачатку вайны меў толькі 3 тысячы танкаў старых узораў, СССР - 23 тысячы, у тым ліку 1400 Т-34 - лепшых танкаў 2-й Сусветнай вайны. У 1942 годзе давялося бачыць, колькі савецкіх танкаў розных узораў - падбітых і цэлых - стаяла на пагрузачнай рампе ст. Ліда ў чаканні пагрузкі на цягнікі і адпраўкі ў Германію на пераплаўку. Германія не мела дальняй бамбавознай авіяцыі. У СССР яна была. На адным з такіх самалётаў наркам замежных спраў СССР В. М. Молатаў ажыццявіў беспасадачны пералёт цераз зону баявых дзеянняў з Масквы у Лондан, не асцера-гаючыся быць збітым ні зенітнай артылерыяй, ні знішчальнай авіяцыяй супраціўніка. У Германіі не было браняносных штурмавікоў. У СССР яны былі. Многія дзесяцігоддзі сцвярджалася, што СССР не быў гатовы да вайны. Факты цвердзяць супрацьлеглае. Існуе небезпадстаўнае цверджанне, што Генеральным штабам Чырвонай Арміі па загаду І. В. Сталіна быў распрацаваны стратэгічны план нападу на Германію "Гром", дзеянне якога павінна было пачацца 6 ліпеня 1941 года.
Мясцовыя факты таксама сведчаць на карысць сказанага. Толькі ў межах сучаснага Лідскага раёна ў 1939-41 гадах былі пабудаваны дзве ўзлётна-пасадачныя пляцоўкі: каля вёсак Табала і Чэхаўцы. Быў пабудаваны новы вайсковы аэрадром у Жалудку, дзейнічаў аэрадром у Лідзе. Але тады ўсё бачылася зусім інакш.
У свае 14 гадоў, з уласцівай мне цікаўнасцю многае я ўжо разумеў, мог у меру пра нешта здагад-вацца. На той час я паспеў скончыць 5 класаў няпоўнай сярэдняй школы (так у той час называліся сямігадовыя школы). Тады гэтая адукацыя ўжо нешта каштавала: таму што большасць жыхароў вёсак была зусім непісьменная, і, нават, распісваючыся людзі ставілі крыжыкі, або, як мы жартавалі, "малявалі ерапланы". У школе нас навучалі не толькі пісьмен-ству. Была піянерская арганізацыя і рознага кшталту гурткі. Працаваў гурток "Осовиахим", дзе галоўным было вайскова-патрыятычнае выхаванне. Тут мы вучыліся абыходзіцца з газаахоўнікам, сродкамі хімічнай аховы, распазнаваць сілуэты сваіх і варожых самалётаў і г. д. І не толькі ў школе ішло патрыятычнае выхаванне. Уся навакольная атмасфера нячутна ўталкоўвала: "Будзь пільным. Вораг не дрэмле!". Памятаю, у цёплыя травеньскія дні мы, вясковыя падлеткі, закінуўшы на плечы самаробныя вудачкі (заміж жылкі - конскі волас) на досвітку басіком па халоднай расе імчаліся да Нёмана, каб парыбачыць. А тады ў Нёмане было што лавіць.
Дзве раніцы з гэтага лета мне запомніліся на ўсё жыццё. Першая з іх была цёплай, сонечнай, безвоб-лачнай. Над намі, над самым Нёманам у вышыні самалёты з Жалудокскага аэрадрома праводзілі свае трэніровачныя палёты, выконваючы фігуры вышэй-шага пілатажу. І гэта нас так захапіла, так завара-жыла, што мы забыліся пра рыбалку і, упёршы ў неба свае позіркі, любаваліся майстэрствам лётчыкаў. Нам тады здавалася, што няма ў свеце такога ворага, якога яны не змаглі б перамагчы.
Але была і другая раніца. Раніца 22 чэрвеня 1941 года
Прыблізны час - паміж 8 і 9 гадзінамі. Дакладны час не ведаю, таму што ў той час мала ў каго наогул быў гадзіннік.
У небе сутыкнуліся два самалёты - непрыяцелі. Адзін - вялікі - з крыжамі на фюзеляжы - фашысцкі і савецкі "ішачок" - знішчальнік, пікіруючы пад ім і абстрэльваючы, суправаджаў яго. Але толькі да таго часу, пакуль той не пачаў "агрызацца". Што ж, фашысцкі самалёт аказаўся неўражвальны і непашко-джаны паляцеў у патрэбным кірунку. Немагчыма сёння ўявіць нашае засмучэнне. Чуць не са слязамі на шырока расплюшчаных вачах беглі мы дадому, каб "апавясціць" пра здарэнне, хоць і без нас усе ўсё бачылі.
Так мы даведаліся, што пачалася вайна. Што такое вайна, мы, канешне, не ўяўлялі сабе. Праўда сяды-тады мне даводзілася чуць аповеды - успаміны пажылых вяскоўцаў, удзельнікаў Першай Сусветнай вайны. Многія з іх прайшлі праз дым і пажарышчы гэтага бедства. Добра памятаю аповеды Антося Маціеўскага, вядомага на ўсю вёску сталяра. Апове-ды яго былі падрабязныя, маляўнічыя, пераканаўчыя. У супрацьвагу яму быў другі аднавясковец "Аляксан-драчка" - Аляксандр Шафарэвіч. Яго нешматслоўе было шматзначным, як пячатка на даведцы - "сказа-наму верыць!". Гэта быў аўтарытэт непарушны.
Але аповед ёсць аповед. Усё роўна па яму, як бы ты не стараўся, уявіць рэальную карціну, практычна немагчыма. Тым больш такую, якую давялося ўба-чыць у 1941-1945 гадах.
У гэты дзень усё раптам рэзка змянілася. Быццам час прыпыніў свой векавечны бег. Усе пачалі з трывогай нечага чакаць. Спачатку, збіраючыся невялікімі групкамі, абмяркоўвалі паміж сабой тое, што адбылося, прыкідвалі, што будзе. Потым расходзіліся па сваіх дварах і моўчкі займаліся сваёй гаспадаркай. Паміж сабой гаварылі чамусьці ціха, стрымана, амаль шэптам. А прырода жыла, як і раней. Ярка свяціла сонца. Цвілі паплавы, спела збажына. Сяляне, не гледзячы ні на што, парадкавалі сенакосы. Але адбывалася ўсё не так, як звычайна. А як? Цяжка апісаць. Прайшоў адзін дзень, другі. Усё ціха. Нідзе ні стрэлу. Нашы людзі наогул іх амаль ніколі не чулі. Нават паляўнічы ў вёсцы быў толькі адзін - тутэйшы настаўнік пан Мечыслаў Невядомскі. Апантаны паляўнічы, рыбак, але і вялікі знаўца дзікай прыроды.
І толькі потым на дарогах і сельскіх сцежках пачаўся рух. Па начах, раніцамі і вечарамі, а сяды-тады і днём цераз вёску групамі і па-аднаму пачалі ісці чырвонаармейцы.
У вёсцы тады было адзінае даступнае для вяскоў-цаў радыё - у хаце-чытальні вісела "чорная талерка" на сцяне. Іншыя былі толькі ў настаўніка і прыход-скага светара. Туды не ўсе былі ўходжы. Слухалі ў хаце-чытальні. Але! Зводкі перадаваліся, хоць і на рускай мове, ды нямецкія. З талеркі лілася бравурная нямецкая музыка і ваенныя маршы.
Ночы былі па-ранейшаму трывожныя.
Раптам усё нязвыкла ажыло. У паветры стаў чуцён гул эскард нямецкіх самалётаў, застагнала зямля ад разрываў снарадаў далёкіх баёў, над Лідай паднялося велізарная воблака дыму, бачнае няўзбро-еным вокам на адлегласці дзесяткаў кіламетраў. Па-ранейшаму па начах рухаліся адступаўшыя чырво-наармейцы. Іх стала больш. Відовішча, скажу вам, было гнятліва цяжкае. Усе імкнуліся на ўсход, не ведаючы пра тое, што шлях ім ужо перакрыты. Змучаныя летняй гарачынёй і бесперапынным мар-шам, паўгалодныя, а калі і проста галодныя, раненыя, яны ішлі з надзеяй на выратаванне. Здаралася бачыць, як адзін, найбольш стомлены, едзе верхам на кані, а іншыя ідуць побач з абодвух бакоў, трымаючыся, хто за стрэмя, хто за грыву, а хто за хвост каня. Так працягвалася некалькі дзён. Затым усё, як-быццам, сціхла.
На 4-5 дзень вайны жыхары суседніх з Беліцай вёсак убачылі, што над прачнуўшыміся і пасвяжэлымі пасля дажджу палямі кружыць двухкрылы самалёт - выведнік са страшнымі чорнымі крыжамі на крылах і фюзеляжы. Ён доўга кружыў, быццам каршун, выглядваючы з вышыні сваю здабычу. У гэты час па шашы з Жалудка у бок Беліцы рухалася машына з некалькімі дзесяткамі чырвона-армейцаў.
Фашысты ж уварваліся ў Беліцу з боку Ліды. Атрымаўшы інфармацыю ад выведніка з паветра, на разгалінаванні дарог Ліда-Жалудок-Слонім зрабілі засаду. І як толькі машына з чырвонаармейцамі паказалася з-за каменнай сцяны могілак, па ёй разануў шквальны кулямётны агонь немцаў. Разга-рэўся бой. Цягнуўся ён не доўга: можа паўгадзіны, можа гадзіну. У той момант здавалася, што час зусім спыніўся. У гэтым няроўным баі смерцю храбрых загінулі 20 байцоў 77-га батальёна інжынерных войскаў аэрадромнай службы. Нямногім удалося застацца ў жывых. Тыя, каму пашанцавала ўцячы, каля хутара Хмяльніцкага пераправіліся цераз Нёман і пайшлі ў занёманскія лясы. Пра лёс іх, на жаль, нічога не вядома. Загінуўшыя былі маладыя хлопцы розных нацыянальнасцяў і з розных куткоў СавецкагаСаюза. Былі сярод іх рускія, украінцы, армяне, азербай-джанцы, татары. Усе яны сёння пахаваныя ў брацкай магіле тут жа, на месцы таго бою, на разгалінаванні Ліда-Слонім-Жалудок. Да гэтай пары ад таго бою бачныя шрамы на хаце Байкача, што стаіць побач. Знайшлі сваю магілу ў гэтым баі і некалькі нямецкіх салдатаў. На іх магілах усю вайну стаялі бярозавыя крыжы, накрытыя зверху каскамі з чорнымі свастыкамі. У канцы вайны, у 1944 годзе, парэшткі іх былі забраныя і адпраўлены на радзіму ў Германію.
Але самае жудаснае пачалося пасля бою. Азвярэлыя фашысты пачалі граміць усё, што трапляла пад рукі.
У даваенны час у многіх вёсках і мястэчках жыло нямала яўрэяў. Значную частку насельніцтва Беліцы таксама складалі яўрэі. Кожная яўрэйская сям'я мела сваю "спецыялізацыю". Адны займаліся гандлем, перакупкай, пасярэдніцтвам, іншыя рамізніцтвам - "балаголы", трэція рамеснічалі: займаліся шавецкай справай, кравецкай, працавалі рымарамі і г.д.
Да прыкладу, сям'я Баярычаў мела дробната-варную краму, Лейба займаўся скупкай і перапро-дажам рыбы, Ёсель займаўся пасярэдніцтвам у куплі-продажы і абмене коней. Яўрэйскія сем'і пражывалі кампактна ў самым цэнтры вёскі. У некаторых з іх былі мураваныя дамы, і нават двухпавярховыя. Людзі гэтыя былі прадпрымальныя. І ў адно імгненне яны былі пазбаўлены не толькі сваіх векавых заняткаў, але і жыцця. Яны і сталі першымі ахвярамі жудаснай вайны. Іх без разбору расстрэльвалі на месце, палілі іх дамы, рабавалі і знішчалі пакаленнямі нажытую маёмасць. Увесь вечар і ўсю ноч у вёсцы бушавала полымя пажараў, страчылі кулямёты і аўтаматы. Былі чутны выбухі гранат. Мала каму ўдалося пазбегнуць гэтага пекла і выратавацца. На наступны дзень і іх вылавілі, сабралі і паводле расказаў жыхароў вёскі, натоўпам у некалькі дзесяткаў чалавек пагналі за Нёман у бок вёскі Нясілавічы і там расстралялі. Нажаль, усе мае спробы ўстанавіць месца растрэлу не мелі поспеху. На наступны дзень пасля абеду ў нашай вёсцы Збляны з'явіліся першыя фашысты. Была гэта група матацыклістаў-выведнікаў. Праімчаліся цераз усю вёску, спыніліся ў яе канцы і пачалі распытваць аб частках Чырвонай Арміі. Канешне ж, мы з звышвя-лікай цяжкасцю маглі зразумець іх гартанную ламаную рускую мову. Але ўсё такі нешта зразумелі і адказалі, што вакол нікога няма. Адчувалі яны сябе вельмі ўпэўнена. Папрасілі яйкаў і малака, тут жа разлічыліся сваімі пфенінгамі, пра кошт якіх мы не мелі ніякага ўяўлення. Толькі разглядалі знешні выгляд гэтых грошай, з якімі потым на працягу чатырох гадоў даводзілася мець справу. Канешне ж гэтая пакупка была не што іншае, як фармальны жэст.
Вонкавы выгляд фашыстаў быў больш чым унушальны: чорныя прагумованыя плашчы, магут-ныя новыя боты, стальныя са свастыкай каскі на галовах, аўтаматы на перавес, а ў таго, што сядзеў у "калысцы" матацыкла - ручны кулямёт на распорках. Усё гэта выклікала глыбокі нутраны страх і пакору.
Пасля гэтага перадавога выведвальнага аддзелу матыцыклістаў пайшлі бронемашыны і іншыя віды вайсковай тэхнікі. Ішлі амаль непарыўнай калонай. Сяды-тады перарываліся цэлымі чародамі на раварах. Ішлі днём і ноччу, ператвараючы грунтовыя дарогі ў непрыдатнасць. На 100 метраў па абодва бакі дарогі былі практычна знішчаны пасевы.
У вёсках немцы спыняліся толькі для таго, каб замяніць ці даліць вады ў радыятары машын, напаіць і накарміць коней, даць ім трохі адпачыць. Самі салдаты нярэдка падмацоўваліся на хаду. Аднойчы цераз вёску ішла легкавая машына з пяццю афіцэрамі вермахту. Напэўна карэспандэн-цкая. Спынілася каля студні, каб заліць ваду ў радыятар. Пасля таго, як вада была залітая, машына чамусьці не хацела ніяк заводзіцца. Салдаты пра-панавалі нам папхнуць яе. Мы, канешне, без усялякай задняй думкі бягом да машыны і пачалі папіхаць. У гэты час адзін з немцаў стоячы ззаду некалькі разоў пстрыкаў сваёй "лейкай". Калі ж машына завялася і рушыла з месца, адзін з сядзеўшых у ёй афіцэраў, кінуў на дарогу ўрассыпную некалькі дзясяткаў цыгарэт. А, калі мы пачалі іх збіраць, фатограф працягваў здымку.
Напэўна, для іх гэты здымак быў вялікай творчай знаходкай: басаногія, у паношанай, даўно не мытай, даматканай, зшытай без лякал і прафесій-най кройкі рукамі іх мацярок вопратцы, хлопчыкі-падшпаркі далёка "на ост", старанна пхаюць рукамі машыну "вызваліцеляў". Калі праходзілі перадавыя франтавыя часткі, нікога з нас, вяскоўцаў, немцы не чапалі. Ішлі, быццам не заўважаючы нашай прысутнасці. І ўсё-такі гэта быў чужаземец, вораг. І ўсё навокал сведчыла пра гэта. Атмасфера вакол была, як сціснутая спружына. Настолькі напружаная, што здавалася дастаткова аднаго неасцярожнага руху, каб усё выбухнула і вышла з-пад кантролю. На пачатку цярпімыя да нас адносіны немцаў былі, як мне здаецца не таму, што яны былі такімі добрымі. Хутчэй усяго гэта выклікалася тым, што не было ніякага поваду весці сябе інакш. На шчасце сустракацца з імі даводзілася не так часта, 1-2 разы ў год.
Адна з такіх сустрэч прайшла па маёй біяграфіі незабыўнай баразной. Як вядома, акупанты верба-валі і проста забіралі моладзь на працу ў Германію, на карысць Вялікаму Рэйху. У 1942 годзе атрымаў і я такую позву. У ёй прадпісвалася з'явіцца пэўнага дня і месяца ў Гэбітскамісарыят у Лідзе. Як законапа-слухмяны грамадзянін, паехаў. Ды ўсё ж вырашыў падстрахавацца. У той час на назе ў мяне была вялікая пасляаперацыйная рана, якая дрэнна за-жывала. Вырашыў гэтым на ўсякі выпадак скары-стацца, наведаўшы папярэдне доктара. Узяў з сабой кош свежай, налоўленай у Нёмане рыбы і пайшоў да яго. Жыў доктар на сённяшняй вуліцы 7-га лістапада ў двухпавярховым асабняку побач са школай.
Аглядзеўшы рану, доктар па прозвішчу Сянкевіч напісаў мне даведку пра тое, што я не магу выкары-стоўвацца на фізічных работах. З гэтай даведкай я і адправіўся ў Гэбітскамісарыят (зараз педкаледж). Падышоўшы да брамкі з боку вуліцы Міцкевіча, якую ахоўваў узброены салдат, паказаў яму прысланую позву і прайшоў у будынак. Знайшоў патрэбны мне кабінет - зараз у ім настаўніцкая на першым паверсе - і пачаў чакаць, спадзеючыся, што мяне нехта пакліча. А сам аглядаўся вакол; паглядзеў, як салдат у двары даглядае каня, а другі нешта робіць каля кацельні. Тады ў будынка было аўтаномнае ацяпленне.
Ніхто да мяне не падходзіў і мне стала страшна. Спачатку захацелася пайсці да бацькі, які чакаў мяне каля сённяшняга парку. Тады там быў кірмаш. Але потым асмялеў і падаўся проста ў кабінет. Першым, хто мяне сустрэў, быў перакладчык. Я паказаў даведку доктара, і ён перавёў яе змест сядзеўшаму за сталом у добрым падпіцці немцу. Той у сваю чаргу нешта сказаў свайму пісару і цераз 10-15 хвілін персанальаўсвайс быў выпісаны. П'яны немец з усяго размаху заляпіў пячатку на ўсю фатаграфію, а перакладчык, мне падалося робіць мне намёк, каб я неадкладна ішоў, што я і зрабіў. Дабегшы да месца, дзе стаяў бацька з запрэжанай фурманкай, кубарам укаціўся на воз, і мы хутчэй памчаліся дадому. Толькі праехаўшы каля каталіцкіх могілак па сучаснай вуліцы Энгельса (тут тады закончваўся горад) далі перадых каню. Пад вечар былі дома. Гэты эпізод нават праз 60 гадоў не забываецца. І, калі яго згадваю, становіцца не па сабе, бо сам без супраціву лез у пашчу небяспечнаму драпежніку. І даводзіцца толькі здзіўляцца сваёй тагачаснай наіўнасці, даверлівасці, а часам проста бяздумнасці.
У 1944 годзе мы бачылі немцаў два разы: першы раз ранняй вясной, а другі - "развітальнае спатканне" адбылося ў ліпені месяцы, калі яны спешна, такімі ж калонамі, як і ў чэрвені 1941-га ішлі назад - "нах вэст".
Вясенняе наведванне немцаў у вёску магло аказацца ракавым. Для гэтага дастакова было малейшай неасцярожнасці, недагляду ці чыстай выпадковасці, і ўся вёска з яе жыхарамі магла пайсці полымем. Раніцай на дарозе з Беліцы ў Збляны, у 2-3 кіламетрах ад вёскі, жыхары заўважылі калону аўтамашын з салдатамі. Уцякаць было бессэнсоўна. Не даязджаючы да вёскі калона спынілася, і з яе выбег "дэсант", які тут жа акружыў вёску з трох бакоў. З чацвёртага боку быў Нёман.
І ў кожны дом без выключэння, у кожны двор, акупанты зайходзілі і ўстройвалі ператрус. Знай-шоўшы, галоўным чынам, збожжа, загадалі грузіць на падводы і везці ў Ліду. Вымяталі амаль усё ў-пад чыстую. Не дай Бог, калі знайходзілі самагонку
Пры выездзе з вёскі гружаныя падводы зноў правяраліся, ці шмат нагружана. І так цэлы абоз з каля сотні падвод выцягнуўся па дарозе ў 35-36 кіламетраў у Ліду. Добра памятаю тую тыповую вясковую раніцу: нізка схіленае над гарызонтам неба, яго ружаваты колер, вакол падрасталы снег і толькі цёмная палоска яго ляжыць на праезджай частцы дарогі, тонкі лёд, замерзшых за ноч лужын, што трыбушчыць пад нагамі. Усё гэта такое свежае ў памяці, таму што я сам з бацькам ехаў з гэтым абозам.