Як я зайздрошчу табе!
Ты дасягнеш вышэйшай прыгажосці
І ападзеш, кляновы ліст!
Кагамі Сіко [1].

Я даўно хацеў напісаць пра свайго сябра Валянціна Ляцецкага. Разважаючы пра будучы тэкст, я разумеў, што з маім "матэматычным" стылем, я змагу напісаць не больш за дзве старонкі. Гэта не задавальняла - Валянцін заслугоўваў значна большага. На шчасце, людзі, да якіх я звярнуўся з прапановай пагаварыць пад дыктафон пра гэтага чалавека альбо напісаць пра яго ўспаміны, паставіліся да маёй прапановы з поўным разуменнем і адабрэннем. Памяць пра Валянціна, чалавека, якога з 1996 г. няма сярод нас, жыве ў асяроддзі ягоных сяброў і родных. Ён пакінуў яркі след у гісторыі нашага горада, і я выканаю свой чалавечы абавязак, калі гэты тэкст раскажа пра майго сябра маладому пакаленню лідзян, паспрыяе ўвекавечанню яго памяці.

Пакуль працаваў над тэкстам і гутарыў з выдатнымі і разумнымі людзьмі, я думаў пра тое, што напісаць ва ўступе да гэтых успамінаў, як матываваць іх каштоўнасць? Як гэта часта бывае, падказка прыйшла з боку. У кнізе Дзмітрыя Быкава "Савецкая літаратура", у раздзеле пра Васіля Аксёнава, аўтар напісаў: "Аксёнаў сумленна зафіксаваў падзел на дзве краіны ... Мы маем справу не з маналітным насельніцтвам, а з "людзьмі" і "людэнамі" [2]. Пры гэтым кодэкс гонару людэнаў супадае з інтэлігенцкім: іх займае сумесная праца ў імя будучыні, пазнання, доўгія і займальныя адносіны, якія не зводзяцца да простай фізіялогіі. А ўсе іншыя, якія добраахвотна і радасна абралі ролю быдла, імкнуцца да прымітыўнага дамінавання і да самых простых ідэнтыфікацыяў па самых іманентных прыкметах".

Я выдатна разумею некаторую прэтэнзійнасць таго, што напішу ніжэй, але калі прытрымлівацца схемы Дзмітрыя Быкава, дык шмат год менавіта ў кватэры Валянціна адбывалася тая самая, па-Стругацкіх, ініцыяцыя "трэцяй сэнсарнай сістэмы" людэнаў, у нашым выпадку - інтэлектуалаў. І таму, усе мае сябры ў нашым горадзе былі і яго сябрамі, а той хто прыходзіў да яго другі раз, звычайна ўжо не губляў кантактаў.

Дарэчы, раман А. і Б. Стугацкіх "Хвалі гасяць вецер", які быў надрукаваны ў канцы 1985 - пачатку 1986 г. у часопісе "Знание - сила", я чытаў, атрымліваючы нумар за нумарам ад Валянціна. Дзе ён даставаў такі "дэфіцыт" для мяне з'яўляецца загадкай і зараз.

На шчасце, я рэалізаваў свае даўнейшыя планы: правёў серыю інтэрвію, расшыфраваў і пракаментаваў іх, ініцыяваў выдатных людзей запісаць свае ўспаміны і ўсё гэта звёў ў адзіны вялікі тэкст пра Валянціна Ляцецкага. І такім чынам паставіў чарговую коску і ў сваім лёсе. Можна вольна ўздыхнуць - справа зроблена.

Леанід Лаўрэш.
05.04.2016.

Запіс гутаркі з Ларысай Іванаўнай Ляцецкай (1946 г.н.)

Лаўрэш Леанід. У гэтую кватэру мяне, студэнта 3-га курса, у 1983 г. прывёў мой школьны сябар Валера Тузін. Што мяне адразу здзівіла - я працягваю руку да званка, а ён адчыняе дзверы: "Заходзь, званіць не трэба". Так было заўсёды?

Ларыса Іванаўна. Так. Так было заўсёды, зусім дакладна. І пачалося гэта вось з якога часу.

У 1963 г. бацьку перавялі ў Ліду на пасаду намесніка пракурора горада. І мы пераехалі сюды з Дзятлава. Прычым мяне яны бераглі - я паехала ў Менск здаваць экзамены пасля дзятлаўскай дзесяцігодкі, а яны ціхенька пераехалі. Вяртаюся ў Дзятлава, а там ужо нікога няма. Пасяліліся мы па вуліцы Савецкай. Двухпакаёвая кватэра на пятым паверсе ў доме, там, дзе зараз крама гаспадарчых тавараў, а побач ювелірная крама. Я паступіла ў Менск і з'ехала, засталіся маці з бацькам і Валік. Старэйшы брат Іван з'ехаў яшчэ раней, ён вучыўся ў Даўгаўпілскім вайсковым вучылішчы [3], а потым, адразу пасля вучылішча, яго адправілі на Чукотку. У той час ён ужо служыў.

Л.Л . Вы жылі ў Дзятлаве. Не ведаў.

Л.І. Я была вельмі такая ўся з сябе. Каб я нейкія далікатныя пачуцці адчувала да брата, гэтага ў мяне не было. Атрымлівалася так - у мяне самы дзіцячы ўзрост быў пагуляць, а мяне трымаюць. З Валікам тое, з Валікам гэта, з Валікам пасядзець, Валіка адвезці, Валіка пакарміць. Калі ў Дзятлаве жылі, там яшчэ і агарод быў, таксама на мне. І таму я глядзела на гэта, як на сітуацыю ... ну як на абузу, верагодна.

Л.Л. Звычайная дзіцячая рэакцыя.

Л.І. Яшчэ было такое. Здаецца, усё зрабіла, усё, усё, усё. І я гляджу на маму, мама глядзіць на мяне і кажа: "Ну добра, толькі, каб ён цябе не заўважыў. Я ўніз, паміж бульбай прабіраюся, каб нырнуць за плот. Ён мяне бачыць і гучна крычыць: "Лора, мама-Лора". Я вяртаюся, таму што ён плача. Даю па карку ...

Ён вельмі крохкі быў. Вось ён ідзе, ідзе, на роўным месцы паваліўся, і ў яго пералом ключыцы, пералом рукі ў двух-трох месцах. Вельмі крохкія косткі былі. Давалі яму тоўчанаю шкарлупіну ад яек, з мёдам заміналі. Але гэта ўсё - "бабчыны рэцэпты". Усё гэта не дапамагала.

Л.Л. І вы ў Лідзе з 1963 года.

Л.І. Так. Бацька ў нас быў вельмі настойлівы чалавек. І акрамя таго ён меў пэўную вагу, уплыў у горадзе. Ён быў намеснікам пракурора горада і быў вельмі паслядоўным і арганізаваным чалавекам, заўсёды рабіў усё, як належыць ...

У 1968 г. я скончыла вучобу ў Менску, 5 гадоў яны жылі ў той кватэры па Савецкай, і да новага года ў 68-м, я прыязджаю, а мне кажуць - у нас ужо новы адрас. Гэты дом будаваўся ўжо як дом з палепшанай планіроўкай, чэшскі праект, і таму вось такая, досыць вялікая кватэра. І вось гэты пакой (паказвае рукой) быў адразу замацаваны за Валікам. Я сюды як бы ў госці прыязджала, таму што ўжо працавала.

Але ўся "катавасія" з яго лячэннем пачалася раней. Бацькі спрабавалі яго неяк паставіць на ногі.

Л.Л. Давайце трошкі вернемся. Ён пайшоў у школу ў Дзятлаве?

Л.І. Не. Ён пайшоў у школу тут. Ён не мог раней пачаць вучыцца, не мог наогул хадзіць. Ён адставаў і пайшоў тут у 8-ю школу [4], бацька яго вадзіў. Хлопцы, з якімі ён вучыўся, былі за яго гады на тры маладзейшыя. Яго школьныя сябры - Воўка Бразгін і Валерка Гвардзейцаў і Лёня ... гэты ... сын Алены Пятроўны Шнэйдар, сын па бацьку прозвішча меў, Бурбуць [5] ці неяк так. Падзабылася я ўжо. Увогуле, яны ўсе тут (у кватэры) пастаянна былі ... аселі тут моцна. Прычым Валік быў адразу разумным, ён хутка зразумеў сваё становішча, зразумеў, што яму без сяброў - нікуды. Ён трошкі старэйшы і таму быў для іх яшчэ і "камізэлькай", куды можна паплакаць. Пагаварыць з ім можна было і параду ад яго атрымаць. А акрамя таго ён быў начытаны. Ён вельмі шмат чытаў і шмат ведаў. Ён чытаў вельмі шмат рознай літаратуры. Цяміў ў электроніцы. Умеў прыпаяць нешта - калі трэба паяць, намаляваць - калі трэба намаляваць, на гітары мог граць і спяваць - калі трэба было нешта спяваць і граць. Мог дапамагчы - і дапамагаў ва ўсім.

Але трэба было нешта рабіць са здароўем. Наогул, гэтыя праблемы пачаліся, вядома, раней.

Л.Л. А што за хвароба?

Л.І. Аб хваробе. У яго была хвароба, якую лекары не маглі вызначыць. Чаму такі збой у генетыцы здарыўся? Ні ў кога ў сям'і ў нас такога не было. Ставіўся такі дыягназ - вымыванне кальцыю з костак. І таму калі ён пачаў ужо хадзіць, і стаў набіраць трошкі вагу, то ногі яго пачалі выгінаецца. Гэта прыкладна ў 4 гады пачалося. Шаблевідныя выгіны на адной назе і на другой. Прычым адна нага выгіналася больш за другую. І наступіў такі момант (бацька ў той момант як раз быў менш загружаны працай), калі вырашылі яго везці ў Ленінград, у інстытут імя Турнэра [6]. У гэтым інстытуце прапанавалі такі варыянт, што яны яму распілуюць костку нагі на 10 маленькіх фрагментаў, ўставяць спіцу, косці зрастуцца, і будзе ўсё ў парадку. Так і зрабілі. Яму было 10 - 11 гадоў. Зрабілі такую аперацыю, ён там недзе год адлежаў, прывезлі дадому, і пачало пухнуць сцягно. Мала таго, што пухла, яно яшчэ і налівалася ... такім цвёрдым, як дрэва, станавілася (стукае па стале). Медыкі рабілі аперацыю, не вельмі разумеючы тое, чым гэта можа скончыцца. Вывучаючы яго хваробу, яны толькі маглі меркаваць, што калі будзе нейкае сур'ёзнае ўмяшальніцтва, дык гэта можа неяк адмоўна адбіцца на іншых частках цела. І ў яго пасля аперацыі пачалося: то тут успыхне (паказвае на сцягно), то тут (паказвае на руку) - рука нальецца. То ападзе - і ўсё ў парадку. То нага, то іншая нага, то так, то гэтак. У выніку, сцягно распухла, стала велізарным і яго павезлі ізноў у інстытут Турнэра. Яны кажуць - не, мы ўжо нічога не можам зрабіць. Едзьце ў Пясочнае, у іншы інстытут. Прывезлі туды, і там дыягнаставалі саркому косткі. Я была ў гэты час на Каўказе, у Нальчыку. Гэта было паміж маім трэцім і чацвёртым курсам, 1966 год. Мама мне дасылае ліст, што Валіку будуць рабіць ампутацыю з вычляненнем тазасцегнавага сустава. Зрабілі яму аперацыю і трэба сказаць, што рэцыдываў гэтая пухліна больш не давала. Усё добра зарасло.

Перад гэтай аперацыяй, ён перадаў маці ліст, недзе ён ў мяне захоўваецца, можа быць збяруся з сіламі і знайду. Ён напісаў: "Мама, тата, не плачце па мне. Я і так шмат пражыў на свеце".

Л.Л. Колькі гадоў яму тады было?

Л.І. 14. Было 14 гадоў.

Але здарылася іншая бяда. Калі б я была тут, то я б вядома б не дапусціла. А мама, ... колькі ён яшчэ пражыве - не вядома ...

Я думала: маці з бацькам не вечныя. Усё роўна мне давядзецца з ім жыць. Я не магла выказаць тады, нават падумаць, што ён сыдзе раней за мяне. У галаве не ўкладвалася, што так здарыцца. Пасля ВНУ я адпрацавала ў Гарадзенскім раёне ў Луцкаўлянах толькі да студзеня, у новым 1969 г. я ўжо працавала ў райкаме камсамолу ў Гародні, загадчыцай школьнага аддзела. У верасні я сказала сваім начальнікам: "Хлопцы, я вядома разумею, вам гэта зручна, што маўчу, што я нічога не кажу, што я кожны дзень еду на працу з Луцкаўлянаў, 30 кіламетраў туды і назад". Ну і прапанавалі мне ісці ў інтэрнат, да студэнтак першага курса ў пакой, чацвёртай. І тады я заяву на стол. А тут, у Лідзе, як раз месца вызвалілася.

Таму я і падумала: так справа не пойдзе. І з ім паразмаўляла (маці стаяла пад дзвярыма і ўсё чула. Я гэтага не ведала). Кажу яму: "Валік, я адвучылася і магу перавесціся ў Ліду працаваць, буду дапамагаць. Зразумей, ты ўжо дарослы хлопец. Пасля ампутацыі нагі стаў расці. А ты што зрабіў з сабой?".

Яму было не зручна вось так сядзець (распроствае нагу). І ён сядзеў вось так (падціскае нагу пад сябе). І ў яго каленны сустаў цалкам зарос храстковай тканінай. І атрымалася, адной нагі няма, а другая вось такая скарлючаная.

Я яму сказала: "Ты зразумей, я магу цябе з каляскі пасадзіць у ванну". - Там, у ванне, адмысловую прыладу прыбілі, каб ён мог сабе рукамі дапамагаць. - "Але я не змагу цябе цягаць на руках на вуліцу, ты зрабіў сябе турму, ёю стане твой пакой. Так будзе, калі ты не будзеш нічога рабіць сам, не пачнеш шукаць, турбавацца, інакш ніхто табе не дапаможа. Ты падумай, калі ласка. Трэба нешта рабіць".

Ён глядзеў на мяне і не разумеў. Ён не пакрыўдзіўся, але ён неяк сур'ёзна задумаўся і пачаў тармасіць бацькоў.

Так, а маці на мяне вельмі пакрыўдзілася: "Ты яго не любіш, ён для цябе чужы, хоць ён табе родны брат". Я ўсё гэта "з'ела", таму што мама ёсць мама. Але, прыкладна праз паўгода, бацькі "варухнуліся" і павезлі яго ў Менск.

Прывезлі ў Менск, у Інстытут артапедыі і траўматалогіі. Да яго выйшаў прафесар, паглядзеў на яго. А ён ужо такі поўненькі быў. І кажа: "Сцісні мене руку". А ў Валянціна млявая рука - поціск рукі слабы.

Прафесар кажа бацьку: "Навошта ж вы яго прывезлі? Ён не трэніраваны, у яго адрузлае сэрца. Ён малады зусім, а сэрца, як у старога, ужо тлушчам зарасло. Акрамя таго, у яго слабыя мускулы. І калі мы пачнем рабіць яму сілавую аперацыю, а другога варыянту няма, мы яго проста заб'ём".

Ён усё гэта чуў.

Л.Л. Сілавая аперацыя - гэта што?

Л.І. Аперацыя сілавая - гэта вось што такое. З каленам ўжо нічога нельга было зрабіць. Рабілася наступнае. Калена заставалася ў такім жа стане, але вось у гэтым месцы (паказвае сабе ніжэй калена) нага выгінаецца, чым кампенсуецца неразагнутае калена. Разумееце, калена застаецца зафіксаваным, але костка выгінаецца. Тады ён можа ўстаць, тады мы можам зрабіць яму на другую нагу пратэз, і ён можа рухацца.

Ён вярнуўся дадому на год, вельмі сур'ёзна паставіўся да гэтага. Вельмі сур'ёзна. Ён пачаў займацца гантэлямі, ён пачынае "качацца". Праз год у яго рукі сталі як адлітыя, плечы як адлітыя - будзь здаровы. І праз год прафесар спакойна прыняў яго на аперацыю.

Надзелі яму апарат Елізар'ева, патроху, на працягу года, падкручваў, падкручваў, і пры "замкнёным" калене выгнула нагу - "растулілі". На другую нагу зрабілі пратэз. І ён стаў на дзве нагі.

Л.Л. Гэта ў якім годзе было?

Л.І. Гэта, прыкладна 1970.

Л.Л. У якім годзе ён скончыў школу?

Л.І. Не памятаю ... Але прыкладна ў гэты час ён яе і скончыў.

І трэба сказаць, што яго сябры таксама ў тым жа годзе школу скончылі. І Воўка Бразгін і Валерка Гвардзейцаў - самыя яго верныя сябры. Акрамя таго я пачала працаваць у Лідзе.

Л.Л. Я чамусьці не памятаю Бразгіна.

Л.І. Бразгін - ён з'ехаў з Ліды, але кожнае лета бываў тут. Воўка Бразгін. Ён цяпер у Маскве. Ён яшчэ ў пазалеташнім годзе прыязджаў. Вельмі на мяне пакрыўдзіўся. Як раз была дата - 60 гадоў было б Валянціну. А я ў гэты час была ўжо настолькі ў ... у сваёй хваробе ... цалкам, што я нават не сцяміла, пра што ён кажа. І Воўка на мяне пакрыўдзіўся. З тых часоў больш ужо не тэлефанаваў. Я вось забылася пра 60-ці годдзе. Ён, праўда, прыязджаў на гадавіну смерці. Ну, добра.

І з 1970-га года ў мяне пачынаецца жыццё ў Лідзе. Я працую ў 8-й школе. Арганізатарам. У мяне апынуліся ўсе старэйшыя хлопцы. І я з імі да Валіка. Як трэба што-небудзь зрабіць - вось табе адрас, ідзі да нас.

Л.Л. Арганізатар - гэта хто?

Л.І. Намеснік дырэктара па арганізацыі пазашкольнай работы. Завуч.

Я 20 гадоў прапрацавала завучам і за гэты час палову школы "перацягала" сюды.

Што мы толькі з гэтымі хлопцамі не рабілі!

І рок-клуб арганізавалі. І ставілі "Дванаццаць" Блока, Сліўко Смагард [7] дапамагаў. Агітбрыгаду арганізавалі. Потым быў рок-клуб.

Л.Л. А давайце пра гэта ў храналагічным парадку пагаворым. Гэта вельмі цікава. Пра рок-клуб ён сам шмат расказваў.

Л.І. Калі ён стаў на ногі, бацька паднатужыўся і купіў яму "Запарожац". Ён сеў за руль, стаў мабільны. І здарылася нават аднойчы такое, што сябар бацькі ўбачыў яго ў Берасці. Бацька прыбягае абураны, а Валік сядзіць, як у нічым не бывала ... Зрэшты, катаўся па ўсёй Беларусі. Ну і на калясцы выязджаў з хлопцамі пастаянна.

Л.Л. У канцы 1980-х я ўжо і сам неаднаразова з хлопцамі яго ў калясцы па горадзе вазіў, і на пікнікі ў лес выходзілі, і ў госці шмат разоў з ім хадзілі. Гэта я ўяўляю добра. Блока вы як п'есу ставілі?

Л.І. Ставілі школьную п'есу. Разам са Сліўко. Ён працаваў у школе, вёў рускую мову і літаратуру. Хлопцы-дзесяцікласнікі, ну тыя, у каго я бачыла "жывыя вочы" і "незашораны" розум, яны ўсе пабывалі тут, у Валіка. Прыходзілі сюды, каб рабіць тое, што ім было патрэбна. Напрыклад, прыходзяць да мяне: "Ларыса Іванаўна, мы збіраемся зрабіць тое і тое". І я тэлефаную, пытаю ў Валянціна, ці зможа ён дапамагчы. Ён адказвае, што зможа, і тады я пасылаю дзяцей. І даю адрас і адпраўляю да яго: "Там вам дапамогуць". Яны прыходзілі сюды, і пачыналася. Ну, напрыклад, аднойчы хлапчукам прыйшла такая цікавая ідэя. Каму канкрэтна, нават і не ўспомню. Мне цяжка ўспомніць. У мяне ў 2009 г. пачалася хвароба такая, непрыемная, і далей адно за адным ... І як вымыла памяць ўсю ... Ну, увогуле, знайшлі лімфому 4-й ступені, 4-я яна ж і апошняя. Два гады я і размаўляць не магла - толькі шыпела. Хімію рабілі, гармонамі пачалі карміць. Ну, зрэшты ... вось такія справы.

А з імёнамі ў мяне заўсёды было не вельмі добра. Цяпер зусім дрэнна. Ну, Юлька Крысін са школы са сваімі сябрамі сюды прыходзіў, потым ... іншыя прыходзілі, шмат прыходзіла.

Прыйшлі аднойчы да мяне: "Ларыса Іванаўна, у нас такая вельмі цікавая ідэя, давайце зробім. Мы хочам паставіць прадмову да "Руслана і Людмілы", "Ля Лукамор'я дуб зялёны". Мы так усё выдатна, цікава прыдумалі". Я кажу Валянціну пра тое, што хлопцы прыдумалі - цікавая задумка ёсць. Яны прыйшлі да яго. Запісалі на магнітафон гукавую дарожку інсцэніроўкі - там быў і "Новы паварот" "Машыны часу" ... А на сцэне такая моцненькая дзяўчынка, яна так грала залаты ланцужок - "І днём і ноччу кот вучоны" ...

Л.Л. Гэта, верагодна, ужо пачатак 1980-х гадоў.

Л.І. ... Далей "што ён нам нясе, прорву або ўзлёт" яны вакол гэтага Лукамор'я танчаць і рукамі малююць звяроў. Што яны толькі ні напрыдумлялі! Гэтая п'еса ішла перад Новым годам.

Л.Л. З аўдыёзапісамі ў яго заўсёды было вельмі добра.

Л.І. А памятаю яшчэ больш прыгожае, яшчэ больш цікавае. Зрабілі мы агітбрыгаду. Нават на вобласць ездзілі і там месца атрымалі. Ну, тут аўдыёзапіс таксама быў такі, ух ... нават "Сіні іней" - мантаж музыкі цалкам Валянціна. І падказкі розныя па сцэнары яго былі, і сюжэтныя хады цікавыя ён выдумляў. Праграма называлася: "Чалавек - гэта гучыць горда". Мы паказвалі, што чалавек - гэта нешта нясхільнае, і чалавек павінен цягнуцца да ведаў, і чалавек павінен глядзець заўсёды ўверх, а не ўніз. Зрэшты, усё будавалася вакол "Маральнага кодэксцу будаўніка камунізму" (смяецца).

Л.Л. Які ў значнай частцы быў спісаны з біблейскіх запаведзяў.

Л.І. Але мы рабілі п'есу з падтэкстам. Падтэкст наш віраваў пратэстам супраць няволі - да нас прыходзілі і заяўлялі: "Што гэта ў вас за клуб такі? Што гэта значыць? А чаму вы слухаеце такую музыку, а чаму "Сцяна" гурта "Пінк Флойд"? А навошта вам гэтая "Сцяна"? А чаму вы не можаце ўзяць, ну ... глядзіце якая ў нас "Лідчанка" выдатная? Ларыса Іванаўна, ну вы ж самі там спявалі! Ну чаму б вам не далучаць дзяцей да нацыянальнага фальклору?"

Ларыса Іванаўна падымаецца і кажа: "Ім гэта не цікава!".

Л.Л. Арыгінальна, на піку савецкай дэнацыяналізацыі - дыстыляваны фальклор.

Л.І. У мяне пыталіся: "А вас за вашыя праграмы не пасадзяць?". "Ды не, не пасадзяць, але на ўлік туды, дзе трэба, паставяць. Дык я там даўно ўжо стаю" смяецца).

Л.Л. У "органах"?

Л.І. Ну так. Проста тады, пры канцы 1970-х, тут так усё бурліла, бурліла ў свядомасці, што нават, калі б я паспрабавала, мяне б дзеці так далёка паслалі! Я ставіла такія эксперыменты.

Л.Л. А хто з вамі размаўляў? Людзі па лініі педагогікі?

Л.І. Не, гэта былі людзі з гаркама партыі. Самае цікавае, што ў той час ужо сядзеў першым сакратаром мой "кораш" па працы ў камсамоле.

Л.Л. А калі ўзнік знакаміты лідскі рок-клуб? Валянцін вельмі шмат пра яго распавядаў, шмат успамінаў. Успамінаў, як іх праграма перамагла на-рэспубліцы, у Менску.

Л.І. Агітбрыгада ўжо паралельна існавала з рок-клубам. Праграму яны для Менска вельмі цікавую зрабілі. Дзесьці ў мяне нават павінны захоўвацца планы, тэксты (абводзіць вачыма кватэру).

Наогул рок-клуб пачынаўся ў 1975-76 навучальным годзе. А ў мяне быў "Клуб выхаднога дня", у школе. Збіраліся старшакласнікі. І Валік да нас прыязджаў. А насілі туды фільмы. "Люстэрка" [8] Таркоўскага і яшчэ розныя фільмы ...

Л.Л. На чым вы глядзелі?

Л.І. У мяне ж у школе быў кінатэатр. На кінаплёнцы.

Л.Л. Таркоўскі ў вас быў на кінаплёнцы?

Л.І. Так. Што яшчэ глядзелі? "Сталкера" глядзелі.

Л.Л. "Сталкер" - гэта ўжо 1979-ы.

Л.І. Ну так. І "Салярыс" глядзелі. Увогуле, такія вось, сапраўдныя фільмы глядзелі. А Валянцін распавядаў, тлумачыў, што да чаго, які сэнс маюць нейкія рэжысёрскія задумы, чаму менавіта так працаваў аператар і г.д. Чытаў лекцыі.

Ларыса Канчэўская прыходзіла.

Л.Л. Яна кім тады працавала?

Л.І. Яна працавала ў педвучылішчы ...

Неяк ўсё гэта супала з дзіцячым бунтам, а для таго, каб сябе нейкім чынам праявіць неабходны былі веды. Таму Ларыса Канчэўская прыходзіла, Валянцін прыходзіў, яны выступалі ў Клубе выхаднога дня. А мы стварылі агітбрыгаду ў гэтых рамках і потым зразумелі, што можам зрабіць яшчэ больш. І мы пачалі такія "феерыі" паказваць!

Моладзі талковай было шмат, яна неяк сама выяўлялася. У мяне ўсе да аднаго класы, з 8-га пачынаючы, шэсць 8-х класаў, пяць 9-х, усе 10-я класы - усе яны перад Новым годам ставілі спектаклі, нешта такое сваё ставілі. Чаго там толькі не было. І "цыганскі базар" і "каты" ... Божа, я да гэтага часу памятаю як гэта яны зрабілі ... Вельмі ўсё ў іх смешна было. Пад музыку Адрыяна Чэлентана, з мяцёлкамі вакол ёлкі, ва ўсіх каціныя вусы і паласатыя доўгія шалікі. І яны з мяцёлкамі танцавалі. Як яны гэта ўсё зрабілі! Навагоднія спектаклі ў нас былі такія, што ўся школа не ведала спакою. Я ў 11 гадзін вечара дадому прыходзіла. Таму што я з кожным класам ставіла гэтыя самыя сапраўдныя спектаклі. І вось яны ўсе праганялі свае інсцэніроўкі, кожны клас абараняўся, кожнаму класу быў дадзены час. Там і баба-яга прадавала ў падваротні джынсы ... што яны толькі не прыдумлялі.

Л.Л. І да чаго гэта ўсё прывяло?

Л.І. Усё гэта прыводзіла да таго, што ў выніку трэба ўжо было замыкацца на нешта адно, неяк вызначацца.

А чым можна было заняцца?

Паэты срэбнага стагоддзя? Але гэта была мая ініцыятыва.

Наогул, я паэзію па-маладосці не любіла. І раптам аднойчы, у 1968 годзе, я зайшла ў маленькі падвальчык у Гародні і бачу - кніга ў супер-вокладцы. На вокладцы раскошная, магутная жанчына ляжыць на такой тлустай зямлі. І загаловак "Чатыры пары сэрца", Пабла Неруда.

Адкрываю:

День омраченный падает с колоколен,

будто бы вдовье трепещущее покрывало.

Этот цвет, эта дрема

уходящих в землю черешен,

….

все мне падает в руки, которые я подымаю

к дождливому небу [9].

І яго паэзія, і яго любоўная лірыка, усё гэта мяне так уразіла, што ад Паблы Неруды, па-ланцужку, ад аднаго да іншага, я прыйшла да літаратуры срэбнага стагоддзя - вось стаяць: Сяльвінскі, Эрэнбург. А потым пайшлі Ахматава, Цвятаева, Валошын і г.д. Ад Няруды да яго сяброў. Так атрымалася, што я палюбіла паэзію срэбнага стагоддзя.

І пайшло. Ладзілі вечары паэзіі. Але ў выніку, усё ж такі ўсё замкнулася на музыку. Таму што менавіта яна бударажыла розумы, выклікала трапятанне, клікала моладзь да нечага такога ...

Л.Л. Гэта пачатак 1980-х?

Л.І. Гэта пачатак 1980-х. І тады мы пачалі. Спачатку ў школе. А потым выйшлі на гарадскі ўзровень. Пачалі збірацца ў старым Доме культуры. Туды я вадзіла хлопцаў-старшакласнікаў.

Л.Л. Што гэта было ў арганізацыйным сэнсе?

Л.І. Арганізацыйна гэта быў клуб па зацікаўленнях. Зарэгістраваны, як належыць, пры доме культуры. Афіцыйна на чале клуба стаяў Валянцін.

Л.Л. Мы толькі што бачылі даведку аб налічэнні 22-х рублёў у месяц кіраўніку гуртка - гэта вось тое самае?

Л.І. Так.

Л.Л. Збіраліся раз на тыдзень? Два - тры разы?

Л.І. Не памятаю. Мы прыходзілі туды раз у месяц. Моладзь збіралася раз у тыдзень, ці часцей? І рабіла праграмы. Праграмы, накшталт дыскатэкі былі вельмі цікавыя. Ну, не зусім дыскатэкі. Заўсёды была лекцыя пра музыку. Адна выдатная праграма мне вельмі запомнілася. Была як раз круглая дата Янкі Купалы і Якуба Коласа.

Л.Л. 1982 г. - стагоддзе іх нараджэння.

Л.І. І вось мы тады зрабілі вельмі цікавую праграму. У мяне нават дзесьці сцэнар захаваўся. Але зноў трэба лезці ў гэтыя шафы (аглядае пакой), шукаць.

Гэта было так: спачатку рок-клуб паставіў невялікі спектакль па Купалу і Коласу.

Л.Л. Якія творы выкарыстоўваліся?

Л.І. Ставіўся адрывак з "Паўлінкі" - вядома, пан Быкоўскі са сваімі жэстамі, ставіўся і "Курган". Ну а ў другой частцы была замежная музыка. Але ўсё роўна, і ў другой частцы распавядалі пра музыку, давалі пераклад тэкстаў і г.д. І слухалі музыку, танчылі.

Гэтак жа рабілі праграмы па "Лявонісе на арбіце" Андрэя Макаёнка, па Кандрату Крапіве рабілі, ну там "Баба з возу ..." і вельмі шмат чаго. Усім было вельмі цікава. Прычым не проста ж даслоўна бралі тэксты, а рабілі з іх нешта такое ... Дабаўлялі на школьную альбо на любыя іншыя тэмы, нешта сваё ...

Л.Л. Перапісвалі тэксты?

Л.І. Не, проста да класічных тэкстаў дадавалі сваё, асобнымі блокамі, з "мясцовым каларытам". Шмат усяго было. І, звычайна, слайды былі ў другой частцы.

І менавіта гэтую праграму, з Купалам і Коласам, мы вазілі ў Менск і атрымалі там прызавое месца на конкурсе. Я ў Менску ў гэты час была ... альбо ў мяне курсы былі, альбо яшчэ нешта. Але я памятаю, я прыбегла да іх, калі яны выступалі ў клубе Трактарнага завода, і яны адыграўшы праграму, у бакоўках ўсе сядзелі ўздоўж сцен - задаволеныя, паралізаваныя, ногі выцягнутыя, твары задаволеныя ... і папівалі піва.

Скончылася даволі рэзка.

Са мной усё прасцей было. Мне дырэктар сказаў, каб я больш дзяцей у Дом культуры не вадзіла, у нас свайго месца хапае. Паступова гэта заглухала, з "Клубам выхаднога дня". У мяне не было часу. Я не магла пасярод тыдня вырвацца дадому. Валік быў тут для маіх дзяцей і бацькам, і маці. Я ў 8 раніцы сыходзіла і ў 8, 9, 10 вечара прыходзіла. Дзед вядзе дзяцей у сад. Валік вучыць з імі ўрокі. Я ні ў аднаго дзіцяці не была ні на першым званку, ні на апошнім званку. Я гэтага ўсяго не бачыла.

Дырэктар вельмі добра ведаў маю натуру. Мне патрэбен быў хаця б адзін дзень, каб я магла нешта дома зрабіць, маці дапамагчы. Таму ён перастаў прымушаць мяне рабіць "Клуб выхаднога дня". Вельмі спакойна так. Я бачу - ніхто мяне ўжо з гэтым клубам не напружвае. Гэта быў такі добры "езуіцкі" ход. Толькі потым, калі мы аднойчы нешта адзначалі, ён, расслабіўшыся, сказаў: "Што, Ларыса Іванаўна, пахерылі мы ваш свабодалюбны занятак, усё так спакойна сышло ў нуль, што нават лаяцца з вамі не прышлося. Ха-ха-ха".

Л.Л. Зразумела. А што з рок-клубам было? Валянцін распавядаў, чым ён скончыўся. "Органамі" пры Андропаве.

Л.І. Я не памятаю. Памятаю, што яны рабілі праграмы, базаваліся ў Доме культуры, потым з Дома культуры ім давялося сысці ў Клуб абутковай фабрыкі. Там яны рабілі свае праграмы і танцавальныя вечары. У Доме культуры на іх ужо быў такі ціск, такі ціск, з усіх сіл. А там было больш вольнае месца, спакойнае. Ну і Валянцін быў вельмі расчараваны, калі ён даведаўся, што некалькі хлопчыкаў і дзяўчынак з яго бліжэйшага атачэння былі стукачамі, у тым ліку і Ш. быў такі фатограф. Потым ён сам, ці нехта яго скінуў з 12 паверха ...

Л.Л. Ды я добра памятаю Ш. Як гэта стала вядома?

Л.І. Не ведаю, як гэта стала вядома, але памятаю, што гэты, які зараз займаецца [...], прозвішча не магу ўспомніць, а ну так, Аляксандр Свірыд.

Л.Л. Ды яго таксама памятаю. Ён мемуары апублікаваў. Але прозвішча яго ўжо не ўспомніў бы.

Л.І. ... вельмі спалохаўся гэтага ўсяго, і ён у Валіка пакінуў ўвесь свой архіў. Усе сшыткі, усе запісы свае, у яго было столькі тэчак! У мяне яго тэчкамі была забіта палова секцыі. Расшыфроўкі тэстаў песень, запісы, калі што паўстала, ён столькі ведаў! Ён у Беларусі ведаў усё новыя групы. Як толькі нейкая новая група з'яўлялася, ён тут жа пра яе ўсё даведваецца. Калі яны ўжо пачалі хавацца, ён усё Валянціну і аддаў на захаванне.

Л.Л. Гэта які быў год? 1983? 1984?

Л.І. Не памятаю ... Але я яшчэ доўга захоўвала яго інфармацыю. Потым ён аднойчы з'явіўся, і я яму сказала: "Табе не шкада?".

Л.Л. Валянцін расказваў падрабязна гэтую гісторыю. Але мінула 20 гадоў, і памятаю толькі фрагменты. Разгром рок-клуба па часе быў звязаны з прыходам да ўлады ў СССР Андропава і агульным узмацненнем жорсткасці рэжыму. Граміць іх прыязджаў "цэлы" палкоўнік з Менска. Казаў: "Вакол "крывавы імперыялізм", а вы тут - яго агенты". Валянціну распавядаў, што дасье на яго маецца велізарнай таўшчыні, і там матэрыялу дастаткова, каб яго пяць разоў пасадзіць. І, здаецца, нават нешта з дасье зачытваў. Валянцін са здзіўленнем даведаўся, што валодае васьмю мовамі і страляе з двух пісталетаў, як Джэймс Бонд. Неяк так. Са слоў Валянціна, калі не памыляюся, некалькі чалавек засталіся без працы і з'ехалі з горада. Аднаго з іх, лекара [10], я памятаю, даводзілася разам сядзець у Валянціна, гутарыць. Але ў дэталях, з падрабязнасцямі размовы Валянціна я, вядома, ужо не памятаю. Да 1984 года іх задушылі.

Л.І. Вось яны пачалі хавацца, і ўсё скончылася. Ад Валіка адваліліся некалькі чалавек, якія пастаянна былі каля яго. Яго вельмі лёгка ад усяго было адсекчы. Не прыехалі па яго своечасова, яго не ўзялі, яго не павезлі - і ўсё. Без яго тыя, хто застаўся, спачатку проста на танцулькі перайшлі, а потым усё скончылася.

Л.Л. Недзе ў гэты час у Валянціна з'явіўся Валера Тузін. У гэты час у Геліёсе ўжо з'явіўся маладзёжны тэатр, і Тузін там быў "зорка".

Л.І. Тузін з'явіўся такім "ферцікам" услед за Людай Ч. Люда Ч. была Валікава аднакласніца. [...]

Л.Л. Як гэта, "Тузін - ферцікам"?

Л.І. Ён за Людай Ч. прыскакаў сюды.

Л.Л. Паміж імі нешта было?

Л.І. Ён сябе адчуваў у гэты час ... быў на такім "узлёце". І чамусьці, я вельмі дзівілася, у яго пачалося нейкае зусім дзіўнае, але вельмі стымулюючае для або-двух, суперніцтва з Валянцінам з-за паненак. Гэта было настолькі цікава. Валік сядзеў, усміхаўся, а суперніцтва было з-за Люды Ч., потым тут яшчэ адна дзяўчынка з'явілася, мастачка, тут у цэнтры жыла. Дык увогуле скандал быў. Усё ніяк не маглі яны вырашыць, чыя ж яна ўсё-такі.

Л.Л. Мастачка ... Лена Ю. Так, так, ведаў.

Л.І. Ну так. Потым Света Л. з'явілася. І кожны раз Валерка станавіўся ў нейкую дзіўную позу. Яму чамусьці было трэба абавязкова зрабіць так, каб гэтая дзяўчына была яго. Ну падумаў бы сваёй галавой, ну Божа мой! Чаму ён так?

Але я ўсё гэта краем вуха чула. Краем вока бачыла. Часу асабліва не было. Усё гэта настолькі дзіўна і незразумела, але я асабліва і не лезла.

Л.Л. У Валеры гэта было "слабым месцам".

Л.І. Стараўся ён, вядома, стаць лідарам ва ўсёй гэтай кампаніі. Усяляк стараўся неяк вылучыць сваю "кіруючую і накіроўваючую" ролю (смяецца). Я ў гэты час ужо заняла нейтральную пазіцыю. У мяне заўсёды быў "аншлаг" таму, што ў партэры было толькі адно крэсла, і яно заўсёды была занятае. Перада мной заўсёды стаяў кубак кавы і ляжаў пачак цыгарэт. І я ў куце сядзела і за ўсім гэтым вось так вось назірала (смяецца).

Л.Л. Я пакуль быў студэнтам, бываў тут рэдка. Валерка мяне сюды ў годзе 1983-м прывёў. У 1985 г. я скончыў інстытут і ў 1986 г. ажаніўся. Таму гэтыя гульні ішлі міма мяне. Я быў ужо чалавекам жанатым і сур'ёзным (усміхаюся).

З Валянцінам мы размаўлялі пра ўсё. Мала такіх людзей мне сустракалася. Гэта было месца, куды можна было прыйсці і ...

Л.І. ... І казаць хоць да раніцы, і піва пацягваць, або каву.

Л.Л. Я каньячку грузінскаму ў той час аддаваў перавагу. Прыносіў. А калі Валянцін памёр - горад апусцеў.

Л.І. Тут ніколі ні ў кога не было, як гаворыцца, самамэтай, напіцца. А як бы паміж справай.

[...]

Люда Ч. прывяла сюды гэтую Ірыну - вельмі дзіўную дзяўчыну. [...]

Валік яе хутка зачараваў, яна ў яго закахалася, і яны вырашылі ажаніцца. Мама глядзела на гэта адмоўна, а я сказала: "Мама, тыдзень Валік пражыве з ёй - добра, месяц - яшчэ лепш, паўгода - выдатна. Для яго гэта будзе вопыт сямейнага жыцця". І я паразмаўляла з Ірынай, сказала ёй тое самае.

Яна пераехала сюды. Я для таго, каб зладзіць ім сумеснае жыццё, забрала яе дачку, у мяне стала трое дзяцей, я даглядала іх, абмывала ...

Л.Л. Гэта 1984 г.?

Л.І. Так. Яна чамусьці вырашыла, што тут вельмі багатая сям'я (смяецца), але глыбока памылілася. Прывезла сюды шафу са сваім адзеннем, паставіла яе ў пакоі, і яны пачалі жыць. Выглядала гэта так: яна прыходзіла з працы, ела, яны садзіліся з Валікам, ён займаўся сваёй справай, яна таксама - ну там пазногці фарбавала ... Праз некалькі месяцаў я ёй сказала: "Іра, ты прыйшла ў дом, і ў цябе ёсць рукі. Я працую па 12 гадзін у суткі. Я прыношу ў дом грошы. У той час я атрымлівала 320 рублёў. Гэта былі добрыя грошы.

Л.Л. І нават вельмі добрыя.

Л.І. Я ж атрымлівала стаўку завуча і яшчэ вяла ўрокі. Гэта былі добрыя грошы, і таму маці мяне адпускала на гэтую працу, таму бацька мне нічога не казаў, і таму Валік маўчаў, таму што я забяспечвала ўсю сям'ю. За мае грошы куплена ўсё, што стаіць у гэтай кватэры. Таму я і казала ёй, што я вельмі занятая - я зарабляю грошы. Таму трэба маці дапамагчы - зварыць што-небудзь, пыл выцерці, схадзіць у краму, ужо ж другі месяц пайшоў... Яна пасядзела тут яшчэ некалькі месяцаў. І раптам рэзка сабралася і сышла дадому. ... Валік пасядзеў, пасядзеў, сабраўся і паехаў да яе. Пабыў у яе, напэўна, дні два. Яна на яго там увагі ніякай не звяртала, і ён вярнуўся. ... Потым бацька пастараўся, каб іх хутка развялі. Працягвалася гэта месяцы тры ці, можа быць, паўгода. Але я рада, што ў брата быў вопыт сямейнага жыцця. І вяселле было. І жонка маладая была. Як ва ўсіх.

Я разумела, што гэта не надоўга, ведала - як гэта цяжка з інвалідам.

[...]

Л.Л. Я заўважаў нейкія моманты. Але Валянцін для мяне быў сябар, і ў цэлым, я не рэагаваў на тое, што мяне не тычыцца.

Давайце пагаворым пра часы з 1985 г. Пачына ліся страшна цікавыя часы. Так, дарэчы, а ў сям'і слухалі заходняе радыё?

Л.І. Не. Але Валянцін быў інфармаваны. Не ведаю, як да яго прыходзіла інфармацыя, не магу сказаць.

Л.Л. Тады радыёпрымач быў, як зараз інтэрнэт - адзінай магчымасцю атрымаць альтэрнатыўную інфармацыю, альбо проста хоць нейкую інфармацыю.

Л.І. Ён заўсёды быў у курсе. Мы з ім часта абмяркоўвалі палітычныя навіны.

Л.Л. Вось не памятаю, а быў у яго добры радыёпрымач? Магнітафонаў усялякіх было шмат.

Л.І. Так, былі ў яго прымачы ўсякія.

Л.Л. Ну, мабыць, усё ж такі слухаў.

Пачалася перабудова. Жыць стала цікавей, а чытаць - цікавей, чым жыць (смяецца).

Л.І. Збіраліся сябры. Бясконца ўсё абмяркоўвалася.

Л.Л. Гэта я памятаю, гэтыя абмеркаванні.

Л.І. Ну, вось мы газеты толькі што бачылі, кніжкі ўсякія (да пачатку размовы ў дакументах Валянціна мы знайшлі першыя нумары газеты "Свабода", "Грунвальд", праграму БНФ, брашуру "Трэці з'езд БНФ" і г.д., цэлы пакунак маскоўскага і кіеўскага перабудовачнага "самвыдату"). ... Што толькі маглі, цягнулі сюды. У мяне такая скрынка была, цалкам набітая толькі выразкамі. І яшчэ часопісы ўсе, кнігі, што толькі тады не выдавалася. Усё гэта ён чытаў, збіраў. ... Чамусьці ў той час ён вельмі зацікавіўся афрыканскімі маскамі. Вось альбом з малюнкамі масак ляжыць. Выразаў, збіраў.

Потым пачалася ў нас эпоха кааператыва.

Л.Л. Ну, так, гэта я памятаю - дэкаратыўныя пліты. У якой меры ён удзельнічаў?

Л.І. Ён быў старшынём кааператыва. Спрабавалі і мэблю рабіць. Ён каталог падрыхтаваў такі вельмі цікавы (працягвае альбом з малюнкамі рознай мэблі, той, якую планавалі выпускаць). Справа была нядрэнная, але не было каму гэтым займацца. Валік не мог. А на мяне павесілі бухгалтэрыю, у якой я зусім нічога не разумела. Я тады працу кінула ў школе.

[...]

Мы ўсё глыбей і глыбей апускаліся ў даўгі.

Л.Л. А як выплылі?

Л.І. Выплылі, таму што дапамаглі сябры.

[...]

І Валіку гэта далося. Гэта забрала ў яго рэшткі здароўя. Гэта ўсё трэба было арганізоўваць і заказы шукаць.

Л.Л. Я памятаю ваш кааператыў, але ён нічога не расказваў.

Л.І. У 1994 г. я вярнулася ў школу. Тры гады праседзела без працы. А кааператыва ўжо не было.

Л.Л. Аб удзеле Валянціна ў Фронце што-небудзь памятаеце? Ён расказваў. І пра першы сход у Лідзе, у якім ён удзельнічаў.

Л.І. Ён удзельнічаў у першых кроках Фронту. І недзе дакументы яшчэ былі, нейкія яго мандаты са з'ездаў, імянныя. І нешта ён маляваў для гэтага.

Л.Л. Калі ў 1994 г. мы арганізавалі святкаванне юбілею 200-годдзя паўстання Касцюшкі, ён тады вялікі партрэт Касцюшкі намаляваў, які на сцэне вісеў ...

Раскажыце пра апошнія гады жыцця Валянціна.

Л.І. Па-ранейшаму прыходзілі, збіраліся тут. Выязджалі, шпацыравалі па горадзе ... У 1996 г., апошнім, яго 44 гады святкавалі. Я пасля перапынку першы год працавала. Зарабляла, наогул, глупства. А ў мяне ў гэты год быў 50-ці гадовы юбілей. У школе ў мяне спыталі, які мне купіць падарунак? Адказала, што ўжо адну рэч прыгледзела, і сама куплю. Ну, мне і ўручылі сабраныя грошы. Прыходжу дадому і кажу: "Валік, ёсць у нас сума грошай, я зраблю табе дзень нараджэння". Як ведала. Усе грошы, да капеечкі выдаткавала, і адсвяткавалі мы яго апошні дзень нараджэння. Гэта быў чэрвень. Ён сабраў сяброў, апошні раз сабраліся. Добрае атрымалася свята, вясёлае такое. Выдатнае проста свята. Хлопцы апошні раз сабраліся.

У верасні адчуў сябе дрэнна ...

Л.Л. Таблеткі ён тады, такія чырвоныя, піў.

Л.І. І забралі яго ў бальніцу. Я прыйшла раз, прыйшла да яго другі раз, а ён кажа: "Мне гэтай ноччу было дрэнна". А я яму: "Калі б ты толькі ведаў, прыходзілі сябры, пыталіся пра цябе, мы пасядзелі трохі ... нехта распавядаў такое смешнае. І мы так смяяліся". Я кажу: "Мы так смяяліся, усю ноч. Нават і не ўспомню. Нейкія анекдоты травілі, нешта ўспаміналі, нешта вытваралі". А ён кажа: "А мне так было дрэнна, мяне ледзь адчомхалі".

Я на наступны дзень прыйшла, яму як раз УЗІ рабілі. Пасля гэтага вывезла яго на калясцы, пад'ехалі мы да акна, ён глядзіць, а за акном восень, ужо такая залатая, ранняя ў тым годзе была восень, ужо шмат залатога лісця. [...] Ну і я пабегла, нават не зайшла да лекара распытаць пра яго. Назаўтра тэлефануе загадчыца аддзялення і кажа, што ў 7 раніцы памёр Валянцін. І потым дадае: "Вось, вы ўцяклі, а я хацела сказаць: ён ужо памірае".

Л.Л. У мяне ў тым жа 1996 г. загінуў брат. За некалькі месяцаў да гібелі ён ляжаў пасля аперацыі апендыцыту ў той жа палаце і на тым жа ложку, на якім, месяцаў праз 10, ляжаў Валянцін. Тады з-за нейкага рамонту, альбо кардыялогія ўсялілася ў хірургію, альбо наадварот. І за некалькі дзён да смерці Валіка мы з Тузіным былі ў яго ў шпіталі - той жа паверх, тая ж палата, тыя ж сцены, аліўкавыя, здаецца ...

Л.І. Жоўтыя.

Л.Л. Панэлі, алейнай фарбай пафарбаваныя. Увогуле, мяне як токам ударыла. А дзён праз 5 ён памёр.

Л.І. Ну і апошняе, што называецца, "па мазгах". Прыйшлося прасіць лекара паламаць яму нагу, таму, што вечка труны не зачынялася.

Л.Л. Калі ён у труне ляжаў, было вельмі выразнае адчуванне, што ... вось сышоў і вызваліўся. Лягчэй яму стала, ці што. Адмучыўся.

Л.І. Усе так казалі тады. Тут яшчэ была такая дзіўная дзяўчына, яна ўвесь час прыходзіла. Яна вершы пісала, працавала ў бібліятэцы, не памятаю, як яе звалі. Яна праз некалькі тыдняў распавядала, што Валянцін да яе прыходзіў і казаў, што ў яго ўсё ў парадку. Перадаваў усім, каб не плакалі, што ўсё нармальна ...

Ён шмат зрабіў для маіх дзяцей. І з Вікай пастаянна займаўся і з Ванем ...

Л.Л. Вось гэта я памятаю. Што-небудзь яшчэ спрабую ўспомніць. Але прайшло амаль 20 гадоў, забываецца ўсё. Памятаю, толькі яго пакой - бакавое асвятленне і бясконцыя размовы. Часам выпівалі трошкі, але рэдка і мала. Па горадзе гулялі, на пікнічкі ў лес выязджалі.

Л.І. Людзей прайшло праз гэты пакой вельмі шмат, і той, хто вярнуўся, прыйшоў яшчэ раз - той ужо не знікаў.

Вось памятаю я ніяк не магла вырвацца - працавала. А Валянцін з'ехаў на сесію. Яго ж трэба было кожны дзень вазіць. Падняць па лесвіцы або спусціць. Пасялілі яго на другі паверх інтэрната.

Л.Л. Памятаю яго аповяды пра вучобу ў Інстытуце культуры. Нейкія хлопцы яму дапамагалі, але потым стаміліся і зніклі.

Л.І. Ну, вядома, каму гэта трэба? Ён паехаў на сесію, і праз нейкі час я прыехала яго адведаць. Памятаю - ён сядзіць на ложку ў інтэрнаце такі самотны і такі закінуты. Я яго пакарміла, паслала, галаву памыла, прыгатавала паесці на заўтра, пакінула тое, што прывезла - ну і што, мне з'язджаць трэба. Заўтра на працу. Таму, вучыцца ў інстытуце было нерэальна.

Л.Л. Ён распавядаў, што і не надта гэта было сур'ёзна. Крупскую вывучалі і канспектавалі. Крупская як аўтарытэт у галіне культуры - анекдот. Для разумнага чалавека гэта адукацыяй не з'яўлялася.

Л.І. Успомнілася. Ён выдатна гуляў у карты, у прэферанс. Ніколі не забуду яго іранічную ўсмешку. Селі гуляць ўтрох - я, ён і Віка. А я ў гэтай справе была і застаюся абсалютным шчанюком. Я бяру карты - у мяне такі расклад! Але я не цямлю, што не мой ход. А ён маўчыць, усміхаецца. А я: "Шэсць, не сем, не восем!". Ён: "Падумай ...". А я: "Усё, наперад!".

Л.Л. Я нічога ў гэтым не разумею.

Л.І. Ну, дык вось. І пачаў ён мяне "распранаць". Кашмар. Залезла я на такую "гару"! І такая пакрыўджаная! Сэрца булькоча ад крыўды. А яны з Вікай хмыляцца. Я кідаю карты, ўстаю і сыходжу. Ён: "Ну што ты, Лора, ну навошта ты?"

Ён вельмі любіў, калі прыязджаў старэйшы брат Іван. Такія ганарлівыя яны былі ўдваіх. Тады ўжо ў іх размовы пра ўсё на свеце і дапазна. І такія тэмы, якія і мне цікавыя, але адчуваю, сцяна: "Не лезь, не лезь". Гэта яшчэ з дзяцінства, былі такія ўспышкі рэўнасці ... Але я і адчувала, што ім неабходны зносіны.

Што я вынесла з зносін з ім - гэта ўменне паводле слова, па жэсту, па погляду і нават проста па маўчанні разумець людзей. Гэта мне ў школе вельмі спатрэбілася. Я ўваходзіла ў клас і адчувала, як у мяне ўсё пойдзе на ўроку сёння. Гэта так лёгка потым чыталася. Менавіта з ім я гэтаму навучылася. Але ў нас ніколі з ім размоваў на гэтую тэму не было.

Л.Л. Ён чалавекам быў вельмі тонкім.

Л.І. Доўгі час у нас было так, што калі да мяне ў школу прыязджаў нехта цікавы, дык я абавязкова прыводзіла яго сюды, да Валіка. Гэта было традыцыяй.

Быў тут адзін пісьменнік, ён тады выпусціў невялікую кніжку, яна тут недзе ляжыць (аглядае пакой). Кніжка была вельмі цікава напісана. Мы яго прымалі ў 8-й школе.

Л.Л. Як яго прозвішча?

Л.І. Я ўсё знайду, артыкулы знайду пра Валянціна, кнігу гэтую знайду. Мы ж не апошні раз сустракаемся ... Я ведала, што калі я сёння адмоўлюся, то размовы ўжо не будзе ніколі.

Л.Л. Так, усё роўна, усё роўна я прозвішча пісьменніка гэтага пазначыў бы ініцыяламі.

Л.І. Назва кнігі "Да ...", такая невялікая. Дзесьці тут яна павінна ляжаць (некалькі хвілін шукае на паліцах, не знаходзіць).

А я ж такая была - дама нават вельмі нічога!

Л.Л. Я памятаю.

Л.І. І ён вакол мяне захадзіў коламі. Але з іншага боку ён жа адчуваў сябе сталічным госцем - кніжку напісаў. І кажу брату: "Хочаш павесяліцца сёння? У нас сёння будзе літаратурны "мэтр", выступаў у нас у школе. Можа быць мы зладзім вечарок?". Ён кажа: "Давай, прыводзь". Ну, і прыводжу.

Ён прыходзіць ўвечары, адразу такі паблажлівы тон - трапіў жа на перыферыю. Ну, а далей, словы за слова, Валік тут са сваімі прамовамі. Як паветраны пухір здзімаецца гэты чалавек (смяецца). Ой, ды як тут у вас цікава! Карацей, далі мужыку па мазгах! (Смяецца). Сышоў ён цалкам у іншым настроі. У цэлым, гэта было смешна.

Ну і памятаю, быў яшчэ адзін чалавек. Вельмі цікавы, паэт. Прыехаў у горад чытаць лекцыі пра музыку, у філармоніі працаваў. З мяне ўзяў ён нядрэнна - двухтомнік вершаў, яшчэ горкаўскага выдання. Ён гэтыя выданні збіраў. Ён убачыў, загарэўся, і я яму падарыла. Прыязджаў некалькі разоў. Вельмі цікавы быў чалавек. Ён распавядаў (не ведаю ці праўда гэта), што яго ў свой час, вадзілі да Ахматавай, і яна сказала: "Малады чалавек - вы паэт". Ён гэтым вельмі ганарыўся.

Знаходзіць двайны ліст нотнай паперы з вершамі, запісанымі ад рукі і чытае верш гэтага чалавека па матывах "Фаўста" Гётэ.

Потым, разам разглядаем фатаграфіі.

Л.І. Вось гэтага "лектара" я таксама прыводзіла сюды. Яны вельмі доўга размаўлялі. Ён распавядаў пра тое, што свет на зямлі пабудавалі іншапланецяне ...

Л.Л. "Арыгінальная ідэя" (усміхаюся). Але тады ўсе быццам звар'яцелі з гэтымі іншапланецянамі.

Л.І. Так. Але вось карэспандэнт нашай газеты "Уперад" пра сустрэчу з гэтым чалавекам у нас у школе напісаў артыкул "У кадцы мёду - лыжка дзёгцю". Як раз гэтай лыжкай быў аповед пра іншапланецян.

Партыйная газета напісала! Лектар спалохаўся і перахваляваўся, думаў - яму наогул прыкрыюць выступ. Мы з Валікам вырашалі, як гэтага чалавека адстаяць.

Дарэчы, ён таксама ў першы раз, калі прыйшоў, быў такі горды. Потым пагаварыў і сказаў, што мне вельмі ў вас спадабалася. Калі прыехаў у другі раз, адчыніў дзверы і кажа: "Лорачка, добры дзень! Ну, я пайшоў да Валіка" (смяецца). Я потым Валянціну кажу: "Навошта ты ў мяне мужыка адбіваеш?" (смяецца).

Але мне было вельмі прыемна, калі вось такія адносіны ў брата завязваліся, было вельмі прыемна.

Л.Л. ... Ужо бліжэй да сярэдзіны 90-х гадоў, была такая размова ў мяне з ім. Здаецца, выпілі мы тады з ім па 100 грам каньяку. Ён сказаў, што вельмі стаміўся быць "зліўным бачком" для ўсіх. Людзі пастаянна неслі яму свае праблемы і чакалі разумнай парады. Яму, чалавеку, у якога ўсё жыццё - праблема! Навакольныя так прывыклі да таго, што ён заўсёды выслухае, раскладзе ўсе праблемы па паліцах і падкажа, што рабіць.

Л.І. Так, гэта было. І ён умеў свае праблемы не дэманстраваць.

Л.Л. У вас была і, як я бачу, засталася, добрая бібліятэка. Вось гэтая серыя - "Сусветная літаратура" гэта поўны збор? Нешта, больш за 200 тамоў?

Л.І. Некалькі тамоў не хапае, разышліся па руках. Мы з ім разам збіралі бібліятэку. Кнігі я пачала збіраць з 1963 г.

Л.Л. Мы тады любілі кнігі. Шанавалі, разумелі, збіралі. Давалі сябрам чытаць.

Л.І. Я і зараз купляю кнігі. Вось, напрыклад, гэтыя два тамы па гісторыі - "Грэцыя" і "Егіпет", зусім нядаўна набыла. Валік вельмі засмучаўся, калі кнігі губляліся. І я зусім нядаўна зноў дакупіла том да збору твораў Стругацкіх - "Панядзелак пачынаецца ў суботу".

Л.Л. Я памятаю, у вас быў двухтомнік Стругацкіх, чорныя такія тамы вялікага фармату. Хто зараз ведае, якая гэта была каштоўнасць і радасць - кнігі Стругацкіх. А вось, гэты двухтомнік стаіць (паказваю на паліцу), захаваўся!

Л.І. Так. Вось "Бібліятэка фантастыкі", вось "Літаратурныя помнікі" - пачынала збіраць з тома Светонія "Жыццё дванаццаці цэзараў", наступнымі тамамі быў Апулей, "Метамарфозы і Залаты асёл" і "Апалогія" яго ... назва выдатная "Апалогія ці гаворка ў абарону самога сябе супраць абвінавачванняў у чорнай магіі". Я зараз унука чытаць кнігі прывучаю.

13-05, 16.11.2014. Праспект Перамогі.

Успаміны Наталлі Гвардзейцавай [11]

Што я магу сказаць пра Валіка Ляцецкага? Адносна блізка я з ім пачала падтрымліваць зносіны ўжо ў сталым узросце (пасля заканчэння інстытута, адпрацаваўшы тры гады ў Салігорску). Але ведала яго даўно. Гэта быў сябар (з дзяцінства, калі Валік яшчэ меў магчымасць наведваць школу) майго брата. Гэта было досыць вузкае кола хлопцаў (тры-чатыры чалавекі), якія захавалі гэтую дружбу да апошняга дня (сыходу Валіка), і гэта было сваё асаблівае кола зносін, асноўная кропка ў Лідзе, куды яны імкнуліся ўжо будучы дарослымі і жывучы за яе межамі. Я думаю, што гэта таксама пра нешта кажа.

Улічваючы праблемы, з якімі Валіку даводзілася жыць і змагацца, гэта была моцная асоба. І трэба падкрэсліць, што ён ніколі не дэманстраваў гэтыя праблемы, не спрабаваў выклікаць да сябе нейкія адмысловая адносіны, і, думаю, тыя, каму даводзілася сустракацца з ім неаднаразова, самі іх пераставалі заўважаць. І гэта яго заслуга.

Яго зацікаўленні, кропкі, куды ён прыкладаў свае здольнасці, былі самыя разнастайныя - тэхнічныя, музычныя, мастацкія, літаратурныя, аналітычныя, кулінарныя і г.д. і іншыя бытавыя. А таму і кола яго зносін было самым разнастайным. Да яго цягнуліся людзі. Ён быў абмежаваным, але не ізаляваным (і не толькі ў літаральным сэнсе гэтага слова). "Я хадзіў", - гэта яго выраз. Ён удзельнічаў у жыцці. Ён быў не сумны. Ён мог весяліцца з усімі. Ён мог суперажываць. Я думаю, наўрад ці хто-небудзь, хто ведаў Валіка, мог сказаць яму: "Ну, што ты разумееш?!".

Абавязкова трэба адзначыць велічэзную заслугу яго сям'і, яго бацькоў, асабліва мамы - Веры Рыгораўны, іх вялікае цярпенне і памяркоўнасць, тое, што ён змог адбыцца як асоба і пры гэтым не страціць сябе.

Можна сказаць, што да іх можна было прыйсці ў любы час сутак. У цяперашні час інтэрнэту яму было б у нечым лягчэй. Але зараз якасць чалавечых зносін (калі глядзіш ў адну кропку, будучы "прывязаным" да аднаго месца, і маеш перад сабой толькі аднаго суразмоўцу) значна ўпала.

"Если друг оказался вдруг…

Парня в горы тяни - рискни…"

Высоцкі спяваў гэта не пра наш цяперашні час і не таму, што ён жыў у іншы.

Каб зразумець чалавека, трэба яго адчуць скурай. Інакш гэта проста "кантакт".

Успаміны Ларысы Канчэўскай

Гэтыя цудоўныя ўспаміны пачаліся з размовы пад дыктафон у лістападзе 2014 г., потым Ларыса Канчэўская перапісала тэкст, але пакінула пачатак у форме размовы - Леанід Лаўрэш.

Леанід Лаўрэш . Мы з вамі ў яго (Валянціна - Л.Л.) амаль не перасякаліся. Затое мой сябар, Валера Тузін, у пэўныя перыяды свайго жыцця бясконца паўтараў: "Ларыса Канчэўская ды Ларыса Канчэўская".

Ларыса Рыгораўна Канчэўская (далей - Л.Р.). А ён мне прагудзеў вушы "Лёнем Лаўрэшам". Так.

Л.Л. Мне вось ужо 20 гадоў не дае спакою жаданне напісаць пра Валянціна Ляцецкага, справа пачала рухацца, прычым усё значна лепей, чым я планаваў - да справы падключылі іншыя людзі. А гэта значыць што будзе тэкст пра яго, і гэты вельмі важны для нас і нашага горада чалавек застанецца ў памяці.

Л.Р. У Валянціна быў дар педагога, выхавацеля. Ён не быў ментарскім, прыставучым маралістам. Атрымлівалася гэта неяк незаўважна, паміж справай. У іх сям'і дзеці, яго плямяннікі Віка і Ваня, былі з маленства самастойныя і шмат што ўмелі. Вядома, тон жыцця быў зададзены бабуляй Верай Рыгораўнай і іх мамай Ларысай Іванаўнай. Я часта бачыла іх, бываючы ў Валянціна (іх кватэры знаходзіліся на адной пляцоўцы). Я заставала дзяцей за справай, Віка пыласосіла, працірала падлогу, і Валянцін дапамагаў ёй разабрацца з пыласосам, тлумачыў, што - дзе. Ваня з дзядзькавай дапамогай нядрэнна спраўляўся з малатком, цвікамі і іншымі інструментамі. Неяк яны змайстравалі паветранага змея, сапраўднага, на драўляных планках, з хвастом, і запрасілі нас паглядзець на запуск. Натоўпам накіраваліся на луг перад верхнім возерам па вуліцы Свярдлова. (Цяпер, напэўна, усё забудавалі.) Ваня запускаў, яму дапамагалі Валянцін і яшчэ пару чалавек. Усе акунуліся ў дзяцінства з галавой.

Прыходзячы да Ляцецкіх, я заставала хлапчукоў гадоў 12-13-ці. Іх быў чалавек 5-6. Валя займаўся з імі радыётэхнікай - вёў гурток пры ЖЭСе.

Л.Л. -?

Л.Р. Мне здаецца, гэта быў год 85-86-ты. Хлопцы збіралі транзістарныя прымачы. Валянцін ім дапамагаў. А потым яны па сваім гусце праектавалі корпус для іх - майстравалі драўляную або пластмасавую скрынку для прымача - ляпілі, паялі, пілавалі. Аднойчы я напрасілася паназіраць. Ён быў цярплівы, спакойны і лагодны. Жартаваў, калі ў некага не хапала ўмення, падказваў, як зручней карыстацца інструментамі. Ён быў падобны на бацьку ў атачэнні сыноў. Абстаноўка дзелавая, мірная. Хлапчукам, відаць, падабалася ў яго, і па заканчэнні заняткаў яны не вельмі ахвотна разыходзіліся, заводзячы размовы то пра футбол, то пра наступную сустрэчу.

Я заўсёды думала: як ён шмат ўмеў! Як і калі паспеў усяму гэтаму навучыцца? У іх, наогул, вельмі таленавітая сям'я. Бацьку я не заспела ў жывых. А з іх мамай Верай Рыгораўнай мы, здаецца, былі дружныя (я так думаю). Яна выкладала ў школе беларускую мову і пісала вельмі прыстойныя гумарыстычныя і лірыка-іранічныя вершы. Яны былі такія добрыя, што я прасіла перапісаць мне некалькі рэчаў, што яна з задавальненнем рабіла. Гумарэскі яна пісала ў стылі беларускага фальклору. Цудоўна выконвала іх на сцэне.

А яго сястра Ларыса Іванаўна, акрамя таго, што была вельмі выдатным педагогам і арганізатарам, адорана моцным альтам з багатымі абертонамі. З яе магла атрымацца вялікая спявачка. Спяваць з ёй было асалодай. Яны ўвогуле былі музычнымі. Брат Валі Іван Іванавіч, самы старэйшы з іх, быў ужо афіцэрам запасу, жыў у Менску (і цяпер жывы, спадзяюся, дай Бог яму здароўя) і пісаў карціны, публіка іх купляла з задавальненнем. Я мела магчымасць чуць, як ён прыгожым барытонам спяваў арыі з аперэт Кальмана.

У адну з нячастых нашых сустрэч мы пасля прагулкі ў звычайнай нашай кампаніі (Юра і Тамара Новакшчонавы, Наташа Гвардзейцава, Валера Тузін і Валянцін) зайшлі да мяне, каб Валя адпачыў ад каляскі і паляжаў. Расселіся ў пакоі, хто на падлозе, хто на канапе і дамовіліся спяваць народныя песні, па магчымасці імправізуючы на 2-гі і 3-ці галасы. Дамінантнай песняй была, вядома, "Купалінка". Ляцецкі, здавалася, задрамаў. Але калі мы, пераспяваўшы яшчэ кучу рускіх і ўкраінскіх песень, спрабавалі пад тузінскае гітарнае суправаджэнне спяваць "Враги сожгли родную хату", ён, не расплюшчваючы вачэй, сказаў: "Дайка гітару". І гэтак жа, лежачы з заплюшчанымі вачыма, дастаў гук як бы абарванай струной, за якой раптам ўстаў зламаны лёс і страшная пустата. Потым ён заспяваў ціха, хрыплавата (хаця голас у яго быў звонкі і чысты пасля таго, як ён кінуў курыць). Акампанемент быў цяжкі, павольны, як крок стомленага салдата. Каментары, як гаворыцца, залішнія ...

Хачу сказаць яшчэ пра аўтарытэт Валянціна ў розных сацыяльных групах. У яго быў рэальна прызнаны аўтарытэт у вельмі розных людзей, якія і не ведалі адзін аднаго, і не сустракаліся ў яго нават выпадкова.

Я неяк нарвалася. Напякла шмат печыва па новым рэцэпце і вырашыла аднесці Ляцецкім для дзяцей і візіцёраў (у іх і гарбатай паілі, і частавалі, а мы ў такі цяжкі перабудовачны час не здагадваліся купіць хоць бы цукру і гарбату). Прыйшла па-гаспадарску, стукнула ў зачыненыя дзверы пакоя Валянціна. Вера Рыгораўна, высунуўшы галаву з кухонных дзвярэй, сказала: "Хлопцы ў яго ... Распранайся, заходзь у гасцёўню. У мяне ёсць новыя вершы ... Я зараз". За дзвярыма стаяў стрыманы гул мужчынскіх галасоў, нейкі напружаны. Паколькі ў мяне былі ненадакучлівыя добрыя намеры толькі паднесці Валю і яго суразмоўцам пачастунак, я зноў штурханула дзверы і ўвайшла. У пакоі было чалавек восем мужчын, усе нейкія аднаго чорнага колеру. Адразу ж павісла напружаная цішыня. Павіталася і, не падымаючы вачэй, падышла да століка і высыпала з мяшка печыва ў пасудзіну - таксама не падымаючы вачэй. Атмасфера відавочна была гарачая. Нехта ўхвальна хмыкнуў у мой бок. Я выйшла. Паразмаўляла з Верай Рыгораўнай і сабралася сыходзіць. Характар гулу ў пакоі змяніўся, стаў нейкім міралюбным. Расчыніліся дзверы пакоя, і выйшлі людзі, апранутыя пераважна ў чорнае. Адзін павярнуўся і, усміхаючыся чыфірнай усмешкай, сказаў мне: "Дзякуй". Зазірнула да Валянціна. У яго акуляры на носе трэсліся ад смеху. Паправіўшы іх вялікім пальцам левай рукі, ён паказаў на пустую пасудзіну з-пад печыва: "Браткі табе вельмі ўдзячныя!" На канапе ляжаў тоўсты Крымінальны кодэкс. Мяркуючы па колькасці людзей, была нейкая вусная "разборка", да "Валянціна прыйшлі, як да справядлівага, дасведчанага чалавека" (гэта я так выказала здагадку). А дзеці печыва не паспрабавалі!

Л.Л. А як вы пазнаёміліся?

Л.Р. Нас з Валянцінам пазнаёміў Тузін. Мы - гэта муж і жонка Новакшчонавы і я. Наталля Гвардзейцава ведала яго з дзяцінства. Яе брат Валерый вучыўся з Ляцецкім ў адным класе і сябраваў. А яна потым была іх "сямейным лекарам".

Тузін казаў: "Лора, ты павінна пазнаёміцца з Валянцінам". Я вельмі баялася гэтага. Яго ведала візуальна па двух-трох агульных зборах падчас арганізацыі моладзевага кафэ, бачыла ў групе гукааператараў на "Рок-кірмашы" і проста сустракала яго каляску ў суправаджэнні хлопчыкаў і дзяўчынак на вуліцах. Сэрца разрывалася ад жалю і спагады да хлопца, абдзеленага простымі чалавечымі магчымасцямі хадзіць, бегаць, самастойна абслугоўваць сябе. Бо нельга мець зносіны і аплакваць чалавека. Неяк атрымлівалася, што ў маім атачэнні заўсёды знаходзілася некалькі нэндзаў, скаржнікаў, якія патрабавалі ўвагі да сваіх праблем. Яны былі маімі сябрамі, мой абавязак быў несці іх нягоды разам з імі. На іх сыходзіла часу і сіл больш, чым на сябе і сваіх блізкіх. Па канчатковым рахунку, гэта ўсё таміла і плюндравала. Я пачала абмяжоўваць новыя знаёмствы.

Адказала цвёрда: "Не!". "Не бойся! Гэта не той выпадак", - засмяяўся Тузін. Ён усё разумеў. "Не", - паўтарыла я.

Але нас такі пазнаёмілі. Паставілі перад фактам, прадставілі "па-ангельску" ў асяроддзі людзей. Уцякаць не было куды. Імкнучыся ўсімі сіламі здушыць спачуванне, каб яго не выдаць, я нерашуча паглядзела ў твар новага знаёмага і адчула невыказную палёгку. На мяне глядзелі вясёлыя жвавыя вочы, а вусны раз'язджаліся, ледзь стрымліваючы ўсмешку, у якой чыталася і падбадзёрванне, і разуменне, і абсалютнае пачуццё паўнавартаснасці, а галоўнае - ужо рэдкая якасць для сучасных мужчын - уменне бачыць жанчыну не як канкурэнта, бескарысны баласт ці прадукт рознага роду спажывання. Ён глядзеў на жанчыну, як Адам на сваё рабро, роднае, якое патрабуе духоўнай дапамогі і абароны. І мы ўсе заўсёды гэта адчувалі. Я ведала, якія б дурныя сентэнцыі я не вымаўляла, ён будзе цярплівы і паблажлівы. А калі казала нешта, вартае ўвагі, ён пераглядаў сваё меркаванне, хоць і быў упарты. Але мы адзін аднаго не пераконвалі, паважаючы нажыты досвед. І гэта таксама ішло ад Валянціна. Адчуваць ўзаемнае донарства так прыемна! Толькі ён даў мне значна больш.

Ужо ў другую сустрэчу Валя распавёў, як у 15 гадоў пасля ампутацыі нагі страціў надзею на будучыню і не ўяўляў сабе свайго далейшага жыцця. Усё патанула ў роспачы. Плакаў, не мог есці, нікога не хацеў бачыць з родных і сяброў, упадаў у істэрыкі, а потым адчуў, як блізкія са страхам заходзяць у яго пакой і баяцца яго! "Я зразумеў, што магу застацца ў адзіноце і злосці ...". Праз некалькі гадоў пасля яго смерці гэтыя словы сталі для мяне рэцэптам жыцця. Пасля інсульту я села на некаторы час у інвалідную каляску Валянціна, а потым навучылася, хоць і з цяжкасцю, хадзіць ... Той жа адчай, тое ж нежаданне жыць пераадольваюцца вельмі цяжка. Толькі памяць пра Валю, клопат дачкі і падтрымка сяброў, якіх мне паслаў Бог, далі магчымасць інакш убачыць сітуацыю. У Валянціна ўсё было значна больш трагічна і складана.

Л.Л. Моцны быў чалавек

Л.Р. Так. Дык вось пра нашыя шчаслівыя дні. Перыядычна ў нашай кампаніі з'яўляліся новыя людзі. Прывяла я да Ляцецкіх сваю прыяцельку Ніначку Х., прыгожую, мініяцюрную з галаском-званочкам, разумную. Яна працавала настаўнікам англійскай мовы, жыла праз дарогу ад іх, але Валянціна не ведала. Была ўдавой змоладу (гадоў з 25-ці). Муж быў мараком ў Калінінградзе. Яго карабель пацярпеў крушэнне. Ніна засталася адна з сынам і з'ехала ў Ліду, таму што тут нарадзілася і скончыла школу. Мама ў яе памерла, калі яны з братам вучыліся ў школе. Бацька даволі рана другі раз ажаніўся, каб у доме з дзецьмі была жанчына. У дзяцей на ўсё жыццё засталося адчуванне здрады (можа быць, памылковае) і адзіноты. Ніна была стойкай і моцнай, і, пераязджаючы ў Ліду, на дапамогу бацькі не разлічвала. Малодшы брат вывучыўся і жыў у тагачасным Ленінградзе. Адзіным сябрам быў сын 14-15 гадоў, разумны і нейкі дарослы хлопчык, вельмі таленавіты фатограф.

Атмасфера ў Ляцецкіх уразіла Ніну сваім цяплом, шчырасцю і адсутнасцю "інтэлектуальнай балбатні", якая часта ідзе побач са з'едлівасцю і нядобразычлівасцю. Яна казала: "Як у нас дома, калі мама была жывая". Яна маментальна пасябравала з Валянцінам (здаецца, яны былі аднагодкамі), і ён клапаціўся пра яе і апекаваў яе. Вельмі моцна перажываў, калі ў яе памёр бацька, а неўзабаве мачыха, і Ніна засталася з двума хлапчукамі адна - з сынам і зводным братам-сіратой. Мы ўсе тады прымалі ў гэтым удзел (у пахаванні і перажываннях). Я, шчыра кажучы, баялася за наступствы гэтай падзеі для Валі і бачыла, як трывожна і маўкліва глядзела на ўсё гэта Вера Рыгораўна (было зразумела: каб яе воля - яна б усіх павыганяла. Бо ў яго за тры гады да таго быў інфаркт).

Але, дзякуй Богу, абышлося, неяк ўляглося ... Ужо праз пару месяцаў Валянцін кансультаваў Ніну на прадмет вырабу касцюмаў для ангельскага спектакля "Чырвоная шапачка", які яна рыхтавала з шасцікласнікамі. Потым ён "забацаў" шыкоўную маску для Ваўка з пап'е-машэ. За форму былі ўзятыя матацыклетны шлем для галавы і халява гумовага адліванага бота для пашчы. Праца рабілася старанна: па-мастацку, проста ювелірна, апраналася на галаву лёгка. У масцы зручна было арыентавацца, рухацца і гаварыць. На спектакль Валя патрапіць не змог, і Ніна прынесла яму мноства фатаграфій і пачала спяваць аб поспеху пастаноўкі. Радасці дзяцей і настаўніцы не было мяжы!

Праўда, няшчасці Ніны не канчаліся ... Пасля развалу СССР яна неяк вельмі хутка з'ехала ў Вільню, на радзіму свайго бацькі, потым - у Менск, потым - у Англію. Думаю, там ёй стала лягчэй, тым больш, што яна трапіла ў прыход Антонія Суражскага, выйшла замуж ...

У 90-я гады Валянцін пачаў асвойваць бізнес. Жыццё змянялася. Мы былі рады гэтаму, пераменаў чакалі ўсе. Але як будзем жыць і як трэба - не ведаў ніхто. Нам, бюджэтным службоўцам, проста трэба было працягваць сваю справу - вучыць дзяцей, лячыць людзей, арганізоўваць культурную працу і г.д. Многіх палохаў "новы паварот". Беларусь трасла ўрадавая ліхаманка. Але, галоўнае, у краіны з'явілася магчымасць мець уласныя законы, эканоміку, знешнюю палітыку і свой курс развіцця. І ўсе разумелі, што будзе велізарная праца па аднаўленні нацыянальнай самасвядомасці, самапавагі. На чале ўсяго ляжала слова.

Валянцін з галавой акунуўся ў гэтую праблему. Дома ягоная маці гаварыла выключна па-беларуску з дзецьмі, з унукамі, з гасцямі, і думкі не дапускала, што яе могуць асудзіць за "вясковасць", малапісьменнасць, і, здаецца, не дэкларавала гэта, проста яна так жыла: без выкліку, свабодна і пераканана.

Яна была "залатым запасам" сям'і, краіны, народа. Такія людзі жывуць з болем, бачачы, што дзеці і ўнукі ведаюць родную мову, як замежную, у рамках вучэбнай праграмы, за рэдкім чытаннем нацыянальных газет і часопісаў, спатыкаючыся ў разуменні многіх уласна-беларускіх слоў і выразаў.

Час 90-х быў цяжкім і творчым. Мы хадзілі з Валянцінам на адзін з першых сходаў палякаў. Сабралася вялікая колькасць народу. Прывялі самых старых і слабых людзей, якія ўжо і не спадзяваліся дачакацца пачуць родную гаворку ў такім вялікім сходзе, глядзелі на навакольных з хваляваннем і слязьмі. Здаецца, гэта было ў кінатэатры "Кастрычнік". Я ўбачыла там сваю настаўніцу пачатковых класаў Веру Станіславаўну Курылу, яна падрыхтавала групу дзяўчынак, якія спявалі польскія песні. Потым яны ж прыйшлі на адкрыццё помніка Адаму Міцкевічу.

Былі мы на адным з арганізацыйных сходаў, дзе абмяркоўвалася выкладанне вучэбных прадметаў на беларускай мове ў школах і сярэдніх спецыяльных навучальных установах. Было настойліва рэкамендавана дзіцячым садкам весці выхаванне па-беларуску. Я тады працавала ў педвучылішчы і з захапленнем узялася складаць канспекты на беларускай мове. М.І. Мельнік быў нашым натхняльнікам і кансультантам. Ён жа потым і ўзначаліў работу па зборы сродкаў і арганізацыі ўстаноўкі ў Лідзе помніка Францішку Скарыну. Гэта быў апафеоз! Але пра гэта шмат пісалі.

Паўстала яўрэйскае таварыства, дзе рабінам быў выкладчык лідскай музвучэльні Міхаіл Дзвілянскі, ён арганізаваў тады ж ансамбль "Шалом", які і да сёння шырока вядомы.

Беларусь аднаўляла свой традыцыйна-гістарычны нацыянальны твар.

У Ляцецкіх, дома і на працы мы шмат гаварылі пра гэта, калі збіраліся проста паглядзець адзін на аднаго.

Валянцін з захапленнем уключыўся ў арганізацыю сямейнага бізнесу, звязанага з вытворчасцю аздобных панэляў (для сцен жылых памяшканняў, грамадскіх устаноў, офісаў), а таксама з гандлем невялікімі партыямі тавараў (мукі, цукру і г.д.) Для яго адкрылася магчымасць, якую раней ён не меў: рэалізаваць сябе ў афіцыйнай дзейнасці на карысць сям'і і краіны.

Ён ездзіў па справах фірмы то ў Польшчу, то ў іншыя гарады, стамляўся, вёў бясконцыя перамовы па тэлефоне. Гэта і цяпер нялёгкая праца. Людзі, якія ведаюць горкі смак бізнес-хлеба 90-х гадоў сярод "кідалаў", авантурыстаў, адкрытых бандытаў, разумеюць, што я маю на ўвазе. Мы радзей бачыліся з-за клопатаў (перабудоўных, бытавых і эканамічных). Але ён быў таксама ўважлівы і клапатлівы.

У адзін з нашых "забегаў" да яго ён размаўляў пра справы з некім з партнёраў па фірме. Мы паміж сабой, дамамі, абменьваліся паўшэптам тым, што бачылі ў крамах. Я любавалася там шэрымі пантофлямі на шпільках, высокімі і лаканічнымі. Затрымка і так беднай зарплаты дазваляла толькі любавацца (пакуты з гэтай нагоды я не адчувала). Суразмоўніцы мае шэптам войкалі. Валянцін развітаўся з суразмоўцам і працягнуў размову з намі. Неўзабаве мы разбегліся.

Калі я прыйшла дадому, пачуўся тэлефонны званок ад Ляцецкіх. Валя кажа: "Выбачай, што не змог прапанаваць табе грошай. У нас пуста, уся наяўнасць у справе. Але я дастаў для цябе...", - і называе суму, неабходную для куплі туфляў. Я здранцвела. Як ён паспеў пачуць наша шушуканне? Засмяялася і патлумачыла, што мне прасцей не ўлазіць у пазыкі, чым аддаваць. Потым увесь вечар і ўсе тры наступныя дні міжволі ўсміхалася ад гарачай падзякі і пяшчоты за клопат чалавека, якому непараўнальна цяжэй жыць на свеце, чым астатнім.

Заўсёды задавалася пытаннем (асабліва пасля страты нашага сябра), на які час ён быў запланаваны Богам? Зразумела, што, каб страціць іх, столькі талентаў і вартасцей чалавеку не даецца… Валянцін, што меў, тое развіваў, удасканальваў у сябе. Гэта нялёгка яму давалася па прычыне асаблівай складанасці яго фізічнага стану.

Нейкі час, калі дзейнічала адна нага, у маладзейшым узросце ён быў даволі самастойным. Патрабавалася нечая дапамога ў некаторых выпадках, але ўздымацца па лесвіцы, даволі доўга стаяць, перайсці ў другое памяшканне (кухню, прыбіральню, іншы пакой) - гэта ім выконвалася самастойна з мыліцамі. І нават трывала рабіў прамінады разам з сябрамі не вельмі далёка па суседніх вуліцах.

Ускладнілася ўсё пасля другой аперацыі. Спатрэбілася яна, не ведаю, ці па недагляду медыцыны, ці яшчэ па якіх прычынах…Упершыню яму ампутавалі нагу да пахвіны. Калі ўсё загаілася, было нязручна сядзець: цела перакошвалася ў бок, цяжка было для пазваночніка, і небяспечна. Валянцін знайшоў выйсце: падкладаў пад сябе здаровую нагу. Было значна лепш. Такім чынам ён прызвычаіўся чытаць, есці, рабіць розную работу.

Але з часам адзіная нага пачала вельмі цяжка згінацца і разгінацца, а потым зрабілася амаль нерухомай у скручаным стане. Медыцына канстатавала анкілоз. Гэта азначала зацвярдзенне сухажылля пад каленам, якое вымушаны былі перарэзаць. Нага страціла магчымасць дзейнічаць: стаяць, быць апорай для цела. Яна ўсё адчувала, але была, як ў анучнай лялькі. Зараз яго ўжо трымала неісная нага - прасцей кажучы - пратэз. А з гэтым было шмат цяжкасцяў у нашай былой краіне. Ведаю, што існавала вялікая шматгадовая чарга ў Менску. Звычайна Ляцецкі ад'язджаў туды, быццам у доўгую камандзіроўку. Здаецца таксама, што адным месяцам не абыходзілася гэта ўсё: прымеркі, прыладжванне і г.д. Па-першае, пратэз, калі ім карыстацца практычна (хадзіць і стаяць) - гэта балюча, нязручна і мае свае наступствы (не буду паглыбляцца ў падрабязнасці). Вось, уявіце сабе: сядзіць, ці ляжыць чалавек, у якога ёсць толькі рукі (каб трымаць на мыліцах цела). Ён іх вельмі трэніраваў гантэлямі, якія заўсёды з ім былі побач. Упершыню ўбачыўшы Ляцецкага, я была вельмі здзіўлена яго біцэпсамі і добра развітай грудной клеткай.

Пратэз выконваў касметычную функцыю "для выхадаў у людзі", і каб зрабіць пару крокаў у чужым памяшканні па патрэбе. У хаце ён яго не выкарыстоўваў. І, нават свае, якія ведалі і разумелі ўсё, і тыя не маглі канчаткова ўявіць сабе пакутаў сябра. Кожны момант жыцця быў выпрабаваннем…

А да яго ішлі па спачуванні, распавесці пра свае цяжкасці лёсу, пра няшчаслівае каханне, пра няўдалае сямейнае жыццё, пра недахоп грошай, які атручвае існаванне. Ён слухаў, раіў, перажываў разам з імі і, застаючыся адзін, браў пад язык таблетку, ці якія больш сур'ёзныя лекі, што былі пад рукой.

З наяўнасцю безлічы знаёмых і сяброў побач не знаходзілася чалавека, які б паглядзеў у вочы і ціха спытаў бы: як ты сябе адчуваеш, што табе баліць, турбуе. Людзі часта не ўмеюць, баяцца гаварыць на такую далікатную тэму. Некаторыя лічылі яго надзвычайна моцным і дасканалым чалавекам, амаль што супермэнам. А ён быў, апрача ўсяго гэтага хлопчыкам-пакутнікам.

Ва ўсіх - праца, сем'і і розныя клопаты, як гэта бывае заўсёды ў людзей. Яго родныя - мама, Лора, Ваня, дзеці - усё разумелі і адчувалі, але і ў іх было сваё жыццё. Хацелася побач мець сябра, з якім разам магчыма рабіць нейкія сур'ёзныя цікавыя справы, паскардзіцца часам яму…

Аднойчы вялі гутарку пра сабак. Мой муж Міхаіл распавядаў пра свайго Пірата, які сканаў ад чумкі, пра тое, як яны разумелі адзін аднаго, і якое гэта надзвычайна ўдзячнае пачуццё да жывой, разумнай істоты.

Валянцін сказаў:

- Міша, знайдзі мне шчанё аўчаркі. Я так хачу мець вернага сябра, каб ён быў са мной і ў дзень і ноччу.

Гэтае слова "сябар" прагучала ў яго асабліва выразна, кранальна…

Міхаіл прынёс Валянціну шчанюка нямецкай аўчаркі, якому далі імя "Бой". Ціхай радасці не было канца. Гаспадар прачытаў пра сабак, напэўна, усё, што магчыма, і выхоўваў яго па ўсіх правілах. Шкада, што асноўныя клопаты ўскладаліся на родных. Мама была хворай, дзеці вучыліся, галоўны цяжар даставаўся Ларысе, а яна, як на грэх, баялася сабак.

Калі Бой стаў прыгожым, дарослым і пачаў добра адчуваць адносіны навакольных людзей, яму, як большасці сабак, падабалася, калі яго баяліся. У натуры сабак існуе інстынкт падтрымкі баязлівасці да сябе. Гэты малады нахабнік узяў звычку нават пабрэхваць на тую, што ўсё рабіла для яго.

Разумны пёс лічыў галоўным Валянціна! Менавіта ён стаяў начале незразумела-агромністай зграі, у якую кожны дзень забягалі нейкія новыя, не знаёмыя яшчэ, ці то родзічы, ці то суседзі. Бой праціскваўся праміж іх, каб пахваліцца сваім ладным складам і шыкоўным футрам, паглядзець, ці магчыма даверыць гэткай кампаніі гаспадара. Раз-пораз не адна цёплая рука пяшчотна дакранецца да яго вуха, плячэй, грудзей, што Бой вельмі любіў…

Валянцін разумеў, што сястра нярвуецца. Яна ні разу не папракнула яго - ні Божа ж мой! Ён адчуваў, як ёй страшна. Не атрымоўвалася самастойна нават прагульваць сабаку, бо яго самога трэба было падрыхтоўваць каму-небудзь дзеля выхаду з хаты. Летам лягчэй, не трэба апранацца. Але лета толькі адно ў годзе. Складанасцей было шмат… Марылася зноў пра нейкага чалавека, каб гэта быў паплечнік, аднадумца, які б дапамог і яму, і сястры спраўляцца з гаспадаркай, выхоўваць дзяцей, весці разам нейкі бізнес.

У наш чарговы візіт Валя, весела ўсміхаючыся, сказаў:

- Хутка маё жыццё павіннна змяніцца. Сюды прыедзе вельмі цікавы чалавек. Я моцна спадзяюся на яго. Можа мы наладзім з ім сумесную працу. Ён мае бясконцую колькасць ідэй. Вельмі галавасты хлопец! І вам ён будзе да спадобы, вось убачыце.

- Хто ён такі? Скуль ён? - спыталася я.

- Проста чалавек з добрым імем - Іван. Ён з Ліды. Мы з ім пазнаёміліся перад яго ад'ездам у Сібір. Часу пагаварыць было мала, але я адразу зразумеў, што сустрэча не выпадковая. Мы з ім зтэлефанаваліся, пісалі лісты зрэдку адзін аднаму. Ён там кучу грошай зарабіў. Ён - спрытны, здатны… Ён такі! З ім не прападзём!!

Чамусьці ў мяне зашчаміла сэрца… Яму з намі самотна… У хаце заўсёды процьма народу, а ён чакае некага з Сібіры. Не, гэта была не рэўнасць. Хутчэй - адчуванне ўласнай бездапаможнасці…

Ёсць жаданне адысці ад гэтых ўспамінаў ... Пакуль ... Бо што ж, нам больш ўспомніць няма чаго? Ведаеце, у той дзень, калі Тузін пазнаёміў усіх нас з Валянцінам, мы велізарным натоўпам пайшлі ў лес за Паўночны гарадок у раён стрэльбішча. З боку Новакшчонавых былі іх старыя сябры - Таня Гардзеева з сынам і сям'я Шукалавых з дачкой. У Валерыя Шукалава была кінакамера, з дапамогай якой яны здымалі фільмы, дзе і ігралі самі, былі сцэнарыстамі, рэжысёрамі, прадзюсерамі і. г.д. Новакшчонавы ўзялі сваіх дачок, а Тузін і Валянцін прывялі Янку і Віку. Наташа Гвардзейцава прыйшла з сынам. Усяго нас было чалавек шаснаццаць.

Па дарозе імправізавалі сцэнар. Здаецца быў 1984, а можа 1985 год. Я хачу сказаць, што жылі мы яшчэ спакойна, без асаблівых эканамічных праблем, перацягвання палітычных канатаў, скрыгату зубоў з нагоды кандыдатаў, у якіх не верылася, без выбараў кіраўнікоў працоўных калектываў. Да перабудовы ўжо было рукой падаць, але мы ж гэтага не ведалі: паспяхова і інтэлектуальна сабе лаялі застой і коснасць. Усё было вельмі нармальна. Трывожылі нас тады іншапланецяне. Мама адной з маіх сябровак, працуючы ў сакрэтнай частцы машыністкай, прынесла нам яшчэ ў 1977 годзе даклад Уладзіміра Ажажы [12] аб класіфікацыі НЛА і асаблівасцях іх "паводзінаў". Прызначалася гэта для СПА, лётчыкаў і маракоў на выпадак сустрэчы з такім аб'ектам.

Здаецца, уся наша кампанія ўспрыняла нармальна гэтую інфармацыю. Усе дзяўчынкі выраслі на добрай фантастыцы свайго часу, чыталі Стругацкіх, Лема, Р. Брэдберы, Яфрэмава. Несур'ёзнасцю даклада абурыўся Юра Новакшчонаў. Ён нават слухаць пра гэта не хацеў, лічачы, што прыхадні абавязкова павінны былі б уступіць у кантакт з урадамі краін Зямлі. Мы так спрачаліся на гэтую тэму! Жах! Крычалі, тлумачачы яму, што мы ж не ўступаем у перамовы з мурашкамі, калі ходзім у лес і полем градкі. Для гэтых НЛА мы - тыя ж мурашы. Потым мы пра ўсё гэта даведаліся больш, але справа так і не праяснілася. Раманаў стала больш, фільмаў - таксама, але яны "косяць пад фэнтэзі", а тон гэтаму задала мода на амерыканскае кіно, дзе гідкія для чалавечага вока рэптылоідныя прыхадні ў шмацці з пены і слізі заваёўваюць нашу бедную Зямлю. Уся гэтая дарагая, але вельмі танная лухта ў вачах многіх практычных людзей дыскрэдытуе праблему да поўнай бяссэнсіцы.

Пішу пра гэта, каб стаў зразумелы выбар тэматыкі нашага сцэнару. Іншапланецяне ўваходзяць у кантакт з савецкімі грамадзянамі, якія з натхненнем хочуць сустрэць прадстаўнікоў невядомай ім цывілізацыі, разлічваючы на высокае развіццё гуманізму у гэтак прасунутых істот. Дзеці з піянерважатай ідуць у лес да вечнажывога Мудрага гнома, які ў жыцці ўжо ўсё бачыў і кажа ім, што трэба яшчэ паглядзець на гэтых гасцей. Гнома запрашаюць у эксперты. Іншапланецян просяць здацца, што яны і робяць, прыляцеўшы на мініяцюрных антыгравітацыйным рухавіках. Народ іх вітае.

Размеркавалі ролі. Гномам быў прызначаны Валянцін, піянерважатай - Гвардзейцава, дзеці - зразумела, Новакшчонавы - прымаючы бок, прадстаўнікі Зямлі, я і Тузін - іншапланецяне, Гардзеева і Шукалава - простыя грамадзяне з масоўкі, якая паступова далучыцца і павінна выяўляць энтузіязм з нагоды таго, што адбываецца. Шукалаў - мэтр аператар, які павінен быў захаваць гэты неўміручы шэдэўр для гісторыі.

Валера Шукалаў - даўні сябар Юры Новакшчонава, мадэльер, а потым - і галоўны мадэльер абутковай фабрыкі, мне быў мала знаёмы. Некалькі разоў бачыла яго на сямейных урачыстасцях у Новакшчонавых. Яго працы (разьба па дрэве, малюнкі) віселі ў іх на сценах. Ён здаваўся нешматслоўным, добразычлівым, далікатным і, напэўна, пагружаным у якую-небудзь працу. Водгукі аб ім былі адзін лепшы за другі. Мая добрая сяброўка Ніна Гораш, яго калега, казала пра яго, як пра вельмі добрага чалавека, таварыша і начальніка.

Ну, не будзем адыходзіць ад тэмы. Усе займаліся сваімі вобразамі: гному з дзіцячай шапачкі зрабілі каптурык, дамы рабілі сабе выразны макіяж (прабачце, грым). Тузіну (першаму прыхадню) намалявалі другую пару вачэй, крыху ніжэй прыродных і заплялі касу, якая тырчала паміж патыліцай і цемем. Паглядзеўшы на гэты жах, я вырашыла застацца двухвокай, каб зняць стрэс з зямлян.

Стрэльбішча для месца здымак мы абралі не выпадкова. На грэбні насыпу болей зручна здымаць палёт прышэльцаў: неба - колькі хочаш, пад нагамі - верхавіны дрэў. Калі не браць у кадр сам грэбень, а здымаць, выказваючыся мовай стралкоў, "пад абрэз", то будзе ўражанне, што акцёр ляціць у небе. Праўда, не атрымліваецца ідэальна гарызантальнае становішча. Вырашылі, што для моманту прызямлення хопіць пэўнага вугла цела адносна зямлі, і затушаваць усё гэта "рапідным" (запаволена-плыўным) рухам.

"Народ" замест здзіўленага захаплення ледзь стрымліваў напаўістэрычны смех. Пакуль Тома і Юра (ідэальныя прадстаўнікі зямлян) выціралі слёзы і выраготваліся, становішча выратавалі дзеці. Яны вельмі сур'ёзна ўспрынялі нас у грыме. Паверылі! Паднеслі нам кветкі, віталі і глядзелі менавіта так, як трэба. Грым і касцюм робяць сваю магічную справу ў вачах гледача: яны адхіляюць акцёра ад "звычайнага жыц я", і ён - ужо удзельнік іншай рэальнасці. Галоўнае - апраўдаць гэтую веру гледача і захаваць для яго ілюзію да канца дзейства. Пачатак нам удаўся.

Потым нас віталі прадстаўнікі. Мудры Гном, аказваецца, ведаў пару галактычных моў. Ён палічыў, што гэтыя прышэльцы прыляцелі на Зямлю з добрымі намерамі. Аднак папярэдзіў іх, што ў выпадку непрыемнасцяў, валодае касмічным кодам для выкліку дапамогі больш магутных цывілізацый. Тузін пучыў усе свае чатыры вокі і надзімаў шчокі, а я супакойвала людзей, што мы ім не ворагі.

Публіка бушавала, як запэўніваў комік Маменка [13]. Прышэльцаў запрашалі выпіць і закусіць, ад чаго адмовіцца было недыпламатычна, бо гэта магло разбурыць гармонію Сусвету. Пад крыкі "ўра" нас павялі да накрытай паляны і запаленага вогнішча. Але гэта ўжо не здымалі.

У вогнішча занадта рана закінулі разабраную на часткі качку, часткі яе былі спакаваныя ў фальгу. Ну, тут я не стрывала! Мае малодшыя сябры, а менавіта мужчыны, былі наогул не прыстасаваныя для выжывання на прыродзе! Даводзілася вучыць. Качку дала з сабой сястра Валянціна, каб пакарміць кампанію і дзяцей. Хоць ежы было нават занадта шмат.

Я раскрычалася на Юру. Ляцецкі тонка ўсміхнуўся і ціха пачаў выграбаць з бушаваўшага агню кавалкі ў фальзе, даў ўзвар'яцеламу вогнішчу прагарэць, злёгку разварушыў яго, расклаў будучую смакату на залатыя вуглі і ўтульна прыкрыў тоўстай коўдрай гарачага попелу. Для пэўнасці зверху паклаў больш тонкіх галінак, якія яшчэ тлелі.

- Ну, вось, пакуль усё. Цяпер будзем карміць наш дзіцячы сад, а то яны хутка нас з'ядуць, - весела сказаў ён.

- Звар'яцець можна, як у цябе ўсё выдатна выходзіць! - усміхаўся Новакшчонаў.

"Разумнік", - падумала я. - "Разумнік! Як з ім цікава і лёгка!"

Паелі, задумалі розныя гульні і спаборніцтвы. Дзеці радасна лемкантавалі, пераганяючы або перамагаючы дарослых. Шчаслівыя і задаволеныя былі ўсе. Нядаўна я праверыла свае тагачасныя адчуванні. (А як бывае? Ты шчаслівы, а іншым сумна, брыдка, невыносна). Мы з Тамарай Новакшчонавай успаміналі пра гэтае першые знаёмства з Ляцецкім. Яна паўтарыла амаль слова ў слова мае адчуванні пра тое, што адбывалася (Божа мой!) 30 гадоў таму.

Так. Без перабольшання магу сказаць: мы атрымлівалі асалоду ад жыцця. Улетку мы стараліся як мага часцей выходзіць з Валянцінам на прыроду. Кампанія была паходная і мабільная, часта хадзілі ў нескладаныя водныя паходы. Вядома, для Ляцецкага гэта было немагчыма. Таму, схадзіўшы на байдарках і апісаўшы гэта ва ўсіх падрабязнасцях Валянціну, мы везлі яго каляску ў дачны пасёлак за вуліцу Свярдлова, альбо на дачу да Ніны Х., альбо ў летні домік бацькоў Юры Новакшчонава, дзе святкавалі Тамарын дзень нараджэння 14 чэрвеня. Натуральна, з намі зноў было чацвёра-пяцёра дзяцей. Увогуле, было нясумна!

Вярталіся мы звычайна, быццам з зіхатлівых ад сонца горных вяршыняў, у горад які апускаўся ў ноч. Запальваліся вулічныя агні, вокны ў дамах. Мы ішлі з букетамі палявых кветак, і іх водар пранізваў ўсе нашы істоты. Часам спляталі вянок з кветак Валянціну, і ён ехаў у сваёй калясцы - барадаты, загадкавы, велічны, як паганскае боства, якое суправаджаецца світай вакханак, фаўнаў і напаўсонных фаўнятаў.

Наогул, ён быў захоплены ў той час ідэяй адраджэння паганства, як праўдзівай рэлігіі беларусаў. Я лічыла, што гістарычная экзотыка добрая для гульняў і тэатра, але адкідаць родны народ у глухамань даўно мінулай гісторыі неразумна, паганскія боствы суць дробныя дэманы. Чалавецтва па дарозе пакут, грахоў і памылак прыйшло да разумення вялікай ахвяры Хрыста - і раптам - на табе! - Зноў у паганства, у прыкметы, у забабоны, у цемру, у чартаўшчыну!

Ён не згаджаўся [14].

З гэтых рэдкіх гулянняў і гутарак аб рэлігіі і прыгажосці старых абрадаў у нашага гуртка сяброў паўстала традыцыя святкаваць Купалле. Валя патэлефанаваў мне:

- Добры дзень, Ларыса. Як ты ставішся да лоўлі ракаў?

- Станоўча! - Быў мой адказ.

- Памятаецца, ты выхвалялася ўменнем і любоўю да рыбалкі, - мудрагеліста-жартаўліва працягваў ён. - Ці не пагодзішся ўпрыгожыць наш з Валерам кавалерскі вольны час сённяшняй ноччу на плаціне Лідскага возера?

Я аж падскочыла ля тэлефоннага апарата.

- Так! Так! Так! Божачка, як добра вы прыдумалі! Мне Купальскай ноччу заўсёды не спіцца ... Але ж для лоўлі ракаў трэба засмажыць якую-небудзь гадасць - жабу ці пацука? Я ніколі ракаў не лавіла.

- Усё ўжо гатова: і ракалоўка, і прынада. Шэвалье Тузін вельмі пастараўся насуперак сваёй прыроднай неарганізаванасці і ляноце. І няма чаго мне сігналіць вачыма і надзімаць шчокі! (Гэта - ён Тузіну, які быў, мабыць, з ім не згодны.)

- Народу шмат будзе? ... - Спытала я асцярожна.

- Будзе яшчэ адзін малады чалавек гадоў шасці якога завуць Вано.

- І Віка?

- Віка дрэнна пераносіць бяссонныя ночы [15] ... Магчыма, з намі пойдзе яшчэ Валодзя Тузін, але ў яго шмат запрашэнняў. Збярэмся пазней, у дзесяць гадзін вечара: пакуль даедзем, снасць паставім, вогнішча маленькае складзем, перакусім ... Мама цябе адпусціць?

- Буду ў вас у палове дзесятай.

- Закідана! Чакаем.

Ну, як жа часам шанцуе людзям! Купальская ноч, калі душа так і рвецца ў Космас, да Млечнага шляху, да метэарытаў якія згараюць як лёгкія іскры! ... Ну, калі не да Млечнага шляху, Ліры і Геркулеса, Вегі і Венеры, дык хаця б да блізкага таямнічага Месяца. Ну, калі не ў Космас, дык хоць бы ў містычную цішыню лесу без шуму, непатрэбных размоў, з надзеяй на цуд далучэння да нечага нязведанага. А тут на цэлую ноч - ля вады, каля якой грэх балбатаць і нават думаць пра глупства. Галоўнае - народу не будзе, які наровіць пашумець, папіць, і нават касетнік з папсой ўключыць. Я падазравала, што Ляцецкі сам здзяйсняў свядомы ўцёк ад выпадковых візіцёраў гэтага вечара.

Мы пайшлі праз Курган па Набярэжнай ўздоўж ракі, якая тады яшчэ нетаропка бегла ў паэтычных зарасніках хмелю, алешыны, дудару, балотных кветак. Вячэрні водар вады і поласы лесу па абодвух берагах стваралі ілюзію адарванасці ад горада, згубленасці сярод прыроды.

Цяперашні "парадак" вакол ракі змяніў яе візуальны маштаб, зрабіў яе падобнай на штучны канал, вакол якога нішто не хоча і не можа расці. Усё высечана, паголена амаль да зямлі. Вучыцца трэба было б ў самой прыроды. А потым, скажам прама, жабрацкасць функцыянальнай "архітэктуры" проста крычыць аб неабходнасці разнастайнай расліннасці, каб схаваць беднасць матэрыяльных сродкаў (ды і мыслення) пэўнага гістарычнага перыяду.

Мы не спяшаліся. Перад намі раскрываліся дзве стыхіі, яшчэ не закрытыя ніякімі перашкодамі - вада і неба, якое пачынала ззяць зоркамі. Вогненная падкова гарызонту, з захаду да поўначы, не гасла ўсю ноч, а паступова перацякала на ўсход, нагадваючы нам пра незвычайнасць перыяду, які мы перажывалі. Якія тут размовы?

На левым крыле нашай малой плаціны мы пазначылі свой прытулак складзенымі для сядзення коўдрамі. Дакладней, гэта было месца проста на тратуары каля моста. На папярэдне прыхопленай блясе распалілі вогнішча з падабранага ў скверыку паміж пяціпавярхоўкамі і возерам сухога галля. Расклалі ежу. Тузін спусціўся да падножжа плаціны, паставіў ракалоўку са смажанай жабай у ваду.

Зусім сцямнела. Камяні і асфальт аддавалі назапашанае за дзень цяпло. Букетамі ўспыхвалі зоркі ... Возера пахла парнай вадой ... Не было мінакоў - ніводнага! Не было машын ... Нават міліцыянты не з'яўляліся. Проста нейкі цуд!

Валера і Ваня разуліся і пайшлі блукаць па мелкаводдзі каля пляжа, а потым басанож задумалі перагонкі па гарачым асфальце. Была ілюзія пагоні Гулівера за ліліпутам. Ваня прыглушана хіхікаў. Ён адчуваў зачараванне цішыні і не хацеў разбураць яго, хоць і быў маленькім. Валера, моўчкі надуваючы ноздры, ўпарта ганяўся за ім, робячы выгляд, што не можа дагнаць. Вулічныя ліхтары гіпертрафавалі ягоны цень. Дастаткова буйная фігура Тузіна з такім ценем здавалася жахліва вялікай.

Мы з Валям зачаравана глядзелі на начное неба, палымяную поўнач і нейкі грозна-магутны напор вады на плаціну, якая стрымана цадзіла гэтую масу зіхатлівымі бруямі. Унізе яны ператвараліся ў дымную пену з акампанементам вадаспаду.

Было дзіўна перажываць гэта не каля Вікторыі ў Афрыцы або Ніягары ў Амерыцы, а каля малюсенькай плацінкі, якая падпірала маленькую рэчку. Мы падзяліліся адчуваннямі з Ляцецкім і вырашылі, што калі у кроплі вады закладзены ўвесь цуд воднай стыхіі, то ў нашай плацінцы з яе вадаспадзікам - тым больш. Затое зорнае неба дадзена нам амаль ва ўсёй велічы!

Ваня стаміўся, мы яго накармілі, ухуталі ў коўдру і паклалі спаць на пенапленавым дыванку. Задуменны Валера ўтаропіўся на вадаспад, потым - на зоркі і выказаў здагадку: "Напэўна, калі ў такую ноч паклікаць душы продкаў, то яны будуць побач".

... А раптам праўда? Хай з намі пабудуць ...

Было так добра ... Гаварыць не хацелася. На нас глядзеў сам Космас ... Праз шмат гадоў гэтыя ўражанні ў мяне выліліся ў вершы "Купалле на Лідскім возеры".

Мы побач з плацінаю ладзім Купалле,
Паветра крыху звільгацела ад рос.
Апоўнач хусцінай заходняй палае,
А зорам напэўна не хопіць нябёс.

У вандроўкі, на лецішчы зніклі ўсе разам…
Наш час запыніўся, няма ў ім хады…
Шапоціцца лісце… Агеньчыкі-стразы
Гараць, мігацяць на люстэрку вады.

Прастора азёрная ў цемры пульсуе.
Адтуль намагаюцца продкі сказаць
(Мы іх адчуваем, няхай і не чуем)
Пра бойкі і войны, турботу начную,
Пра замак стары, пра млыновую гаць,

Пра вёску благенькую, што Раслякамі
Празвалі… Цяпер у Лідзе - лепшы раён,
Дзе ціха святкуем з дзядамі, з сябрамі,
Дзе горад забраў нашы сэрцы ў палон.

Палае ўсю ноч даляглад безупынна,
З апоўначы сплыўшы на ранішні ўсход…
А неба без зор прамяніста, пустынна…
І хутка пачне прачынацца народ.

Гэтая ноч была мімалётнай. Ужо ў палове чацвёртага зоркі парадзелі, заставаліся толькі самыя яркія. Неба пашарэла. Навакольныя прадметы зрабіліся прывіднымі, нейкімі ірэальнымі. Начное чараўніцтва поўнай свабоды і адзіноты сыходзіла хутка і незваротна. Надыходзіла раніца панядзелка, калі натоўпы людзей па звыклым маршруце пойдуць у прамзону на працу, загрымяць машыны, аўтобусы як раз праз наш начны прытулак. Трэба збірацца, каб не разбурыць тое, што мы перажылі ў Купальскія чароўныя гадзіны.

Потым мы яшчэ разы тры святкавалі Купалле ля возера (толькі ў іншым месцы), потым у лесе, дакладней паблізу лесу, за цяперашнім Лядовым палацам ... Але так, як было ў першы раз, ужо не атрымлівалася. Напэўна, таму і напісаўся верш праз 26 гадоў. Відаць, нашы вібрацыі супалі, і ўзнікла агульнае адчуванне гармоніі з светам, з месцам, з часам ... Няўжо такое забудзешся?

... А ракі нам так і не папаліся.

Клапатлівы гаспадар

Валю ўласціва было рэдкае ўжо па цяперашніх часах для мужчын адчуванне адказнасці за ўсіх, з кім ён меў зносіны і жыў побач. Ён уваходзіў у шматлікія бытавыя дробязі дома. Вера Рыгораўна і Ларыса раіліся з ім у самых нечаканых для мяне рэчах.

Вера Рыгораўна ўваходзіла ў яго пакой, прыадчыняючы ручнік на макітры з цестам, казала:

- Валя, паглядзі, можа яму ўжо хопіць выстойвацца?

Ляцецкі ўважліва разглядаў, вынюхваў цеста і аптымістычна ўхваляў:

- А-а-гэта выдатна! Тое, што трэба!

Маці моўчкі сыходзіла, а ён аб'яўляў:

- Прашу нікому не сыходзіць, хутка будзем піць гарбату з тварожным пірагом!

Неўзабаве дом напаўняўся водарам. Валянцін зычна клікаў:

- Вікторыя, рыхтуй чайнік!

Чутная была таропкая прабежка Вікі на кухню, дзе яе сустракала стрыманая бабуліна рэпліка:

- Ужо я паставіла. А ты - лепш за ўрокі бярыся.

Аднойчы я заспела дарослую частку сям'і за дыскусіяй. Ларыса Іванаўна знаходзілася ў задуменнай цяжкасці, але выгляд у яе ўсё ж быў упарты. Валя, як здавалася, займаў нейтральную пазіцыю і выконваў нейкі дробны рамонт будзільніка. Вера Рыгораўна сурова і трывожна вымаўляла:

- Лора! Не трэба!! Цябе ўвесь горад падніме на смех. Ганьба будзе! Не забывайся пра тое, што ты чалавек вядомы, праца твая адказная ... Ну, якая ты спявачка?!

- Вельмі добрая яна спявачка, сапраўдная, - уставіла я свае "пяць капеек", не вытрымліваючы ніякага такту.

Вера Рыгораўна з прыкрасцю махнула рукой і моўчкі пайшла. Валя, усміхнуўшыся мне, спытаў сястру:

- А ты сама вельмі хочаш, ці не можаш проста адмовіцца з ветлівасці?

- Хачу, вельмі хачу! ... Але баюся.

- Значыць, згаджайся. Толькі пазаймацца прыйдзецца, будзь здароў, колькі!

Ларыса нерашуча падняла вочы на мяне:

- Згаджацца? Гузман прапануе праспяваць на вечары рамансаў у Доме афіцэраў ...

- Кайф! - Віскнула я. - Абавязкова!! Займацца будзем з табой Валя і я па чарзе. Для маральнай падтрымкі.

Лора запытальна-ўмольна глядзела на малодшага брата.

- Чаму не? Пазаймаемся .., - рахмана адказаў ён на гэты погляд.

Памятаю гэтыя шчаслівыя гадзіны заняткаў вакалам, калі я магла атрымліваць асалоду, слухаючы цёмны, густы, моцны голас Ларысы Ляцецкай, якому, здавалася, няма мяжы і рады. Мы распяваліся на гамах, арпеджыа, попеўках у яе кватэры. Працавалі над арфаэпіяй (правільным вымаўленнем вершаў раманса). Яна пачала адчуваць свабоду, знікла скаванасць, нерашучасць. Потым ёю ўжо авалодала пачуццё радасці і адчуванне палёту. У такім стане мы ішлі да Валянціна. Ён слухаў усё ўхвальна і дадаваў сякія-такія важныя штрыхі ў інтанацыю выканання. Лора расцвітала!

Яна спявала "Ямщик, не гони лошадей" (муз. Я. Фельдмана, сл. Н. Рытара), "Я ехала домой" (сл. і муз. М. Пуарэ) і яшчэ адзін таксама вядомы раманс "Утро туманное" (муз. В. Абазы, сл. І. Тургенева). Ужо потым ішла на рэпетыцыі да Барыса Яўхімавіча Гузмана, з якім яна рэпетавала два разы на тыдзень. Справы ішлі цудоўна!

А я заўсёды думала, колькі сапраўдных вялікіх талентаў ёсць у чалавеку, якім па розных прычынах не было магчымасці рэалізавацца ва ўсіх іхніх бляску, багацці і непаўторнасці.

Праца была ўзнагароджана сур'ёзным поспехам. Высокая, стройная спявачка ў доўгай антычнай сукенцы сарвала такі шквал апладысментаў і абмен здзіўленымі поглядамі гледачоў: маўляў, адкуль такое, і чаму мы пачулі яе толькі цяпер?

Талент не схаваеш. І, наогул, ведай нашых!

Хатнія чакалі ў нецярпенні і трывозе, але не дэманстравалі гэтага. Лора была маўклівай і стрыманай. Але я не стрымлівалася. Апісала ўсё ў дэталях, крычала з такім захапленнем, што іх твары мімаволі расцвіталі ва ўсмешках. Валянцін гэта сустрэў як бы само сабой наканаванае. Ён ведаў цану таленту сваёй сястры.

Неяк я зноў заспела сямейства Ляцецкіх у хваляванні і мітусні. Я вырашыла сысці па-добраму, каб не круціцца пад нагамі. Гаспадар дома жэстам папрасіў мяне затрымацца, седзячы на сваёй нязменнай канапетроне. Таямніча падміргнуўшы, прапанаваў мне ўзяць на сябе ролю эксперта.

- А ў чым павінна быць экспертыза? Можа быць, я ў гэтым не разбяруся, таму што нічога не разумею?

- У гэтым усе жанчыны разбіраюцца.

- А ў чым?

- Я хачу захаваць інтрыгу.

Ну, інтрыгу, дык інтрыгу ... Стала вельмі цікава і хваляўніча!

Некалькі разоў тэлефанавала Ларыса і, захлынаючыся, не ўласцівай ёй скорагаворкай нешта казала брату. У яго па-кацінаму загараліся вочы, ён задаваў нейкія зашыфраваныя для мяне пытанні. Мне здавалася, што ён чакае вельмі важных перамоваў з некім.

Потым Лора прыбегла. Усхваляваная, расчырванелая паведаміла, што вось-вось "ён прывязе", а яна забегла ўзяць яшчэ пра запас грошай на ўсялякі выпадак. Убачыўшы мяне, кінула:

- Не сыходзь пакуль. Трэба тваё меркаванне ...

Мая самапавага расла, як на дражджах. "Які ж я чалавек, аднак! Аўтарытэтны ... І людзі выказваюць гэта, без змовы паміж сабой. Прыемныя супадзенні".

Валя трохі трывожна спытаў сястру:

- А ты ўпэўненая, што яны не адмовяць?

- Упэўненая. І потым, калі ўлічваць маё асабістае абаянне ... Спадзяюся, такіх людзей не ўводзяць у зман. - І панеслася па гэтую таямнічую справу.

Я ўжо згарала ад цікаўнасці.

Праз хвілін сорак зноў быў званок і ўрачыстае булькатанне ў тэлефоннай трубцы. Валянцін з палёгкай уздыхнуў і ўсміхнуўся:

- Жанчыны - гэта куча клопатаў і турботаў для мужчыны. Але як прыемна, калі яны бываюць шчаслівыя! Зараз будзе сюрпрыз ...

У дзверы пераможна, каб супакоіць зазірнула Ларыса Іванаўна і паабяцала "відовішча".

У калідоры, з лёгкай узрушанасцю, пачаліся прыглушаныя перамовы. Дзесьці рыпелі дзверы шафаў. Гукі крокаў некалькіх чалавек перамяшчаліся з пакоя ў пакой. Потым усё сціхла ... Раптам за паўзай пачулася некалькі "ахаў", здаецца, Вікіных, а потым, вельмі аўтарытэтны голас Ларысы, задаволена прамовіў: "Ну ... не памылілася!"

Загучалі нябачныя фанфары, і ў дзверы ўплыла Вера Рыгораўна ў ашаламляльнай тэатральнай напаўпразрыстай чорнай доўгай сукенцы, аздобленай срэбнай вышыўкай. Спадніца была звужана да нізу і завершана расклёшанай вытанчанай фальбонай, якая пачыналася ад сярэдзіны лытак, да пояса і пашыралася да туфляў. Доўгія вузкія рукавы з пышнымі аборачнымі манжэтамі надавалі гуллівую але ўрачыстую строгасць, робячы мадэль падабенствам шахматнай каралевы. Срэбнае карэ валасоў уладальніцы дзіўна гарманавала з вытанчанай вышыўкай адзення.

Слоў не было ... Валянцін сцепануўся і сказаў:

- Мама, у цябе такая фігура ў восемдзесят гадоў, звар'яцець можна!

З усмешкай фатальнай жанчыны і ў адпаведным строі маці моўчкі пайшла.

- Ну, я бачу вашу рэакцыю ... Нядрэнна ж? - спытала Лора. Яна ўжо адышла ад ранішняга азарту, але ўнутрана радавалася. - Сукенка з калекцыі нашага быткамбіната. Яны выстаўлялі свае вырабы на рэспубліканскай выставе, а потым выставілі тут, у сябе (гэта было ў будынку цяперашняй лідскай бібліятэкі). Вось ўбачыла я гэтую сукенку ... абгаварыла ўсё гэта з братам. І мы вырашылі, што трэба купіць маме для выступаў у канцэртах. А яна ж яшчэ і вядоўца!

- Трэ-ба-а ..., - працягнуў па-гаспадарску Валя.

Мяне ўміліў гэты выпадак у такой дружнай, узаемнаклапатлівай сям'і ... І, наогул, шмат што там падабалася.

Аднойчы Валя запрасіў наш "вузкі гурток" святкаваць 8 сакавіка. Мужчынская частка (Валера Тузін, Юра Новакшчонаў) таемна сабралася ў Ляцецкіх крыху раней. Мы, прыгожа апранутыя (Тамара Новакшчонава, я, Ніна Х.), прыйшлі, як было прызначана, у восем вечара.

Тузін з кухонным ручніком на сцёгнах сустрэў нас у пярэднім пакоі гітарным тушам, пад які Новакшчонаў галантна здымаў з нас паліто. У прачыненыя дзверы я ўбачыла Валянціна які сядзеў на сваім "троне". Увайшоўшы ў пакой, мы ахнулі: на звыклым каляканапным століку быў нацюрморт, годны пэндзля фламандцаў! Залацістыя віны і рубінавыя напоі праламлялі тысячы прамянёў; сыры і шпроты з нарэзкамі струменілі непераадольны водар, а цукеркі так і клікалі запусціць руку ў іх шаўкавісты цяжкі рознакаліберны россып. Усё вянчалі кветкі. Па-мойму, гэта былі далікатныя, слабенькія цюльпаны з нясмелымі бледна-зялёным лісцем, і таму яны былі неяк асабліва кранальнымі. Час быў перабудовачны.

Мы расхваляваліся, бо звыкліся з тым, што ўсе святы - і жаночыя, і мужчынскія - рыхтуем, збіраем і ўпрыгожваем самі. А тут ... Але апафеоз быў наперадзе. Беражліва паклаўшы гітару на канапу, Валерка некуды выйшаў. Мы расселіся вакол святочнага астраўка, і Ляцецкі зычна крыкнуў некаму ўглыб кватэры:

- Унесці асноўную страву!!!

Чароўны водар зацямніў розумы прысутных! Тузін, выконваючы ролю маўклівага і адданага раба, пад юрлівае і няўцямнае галашэнне маленькага зачараванага гарэма ўнёс блюда з дымлівым пловам.

Ах, які добры быў гэты вечар для далёкіх ад юнацтва дзяўчынак, пра якіх даўно не клапаціліся мужчыны "ў сілу разнастайных жыццёвых абставінаў". Кожную дробку гэтага незабыўнага плову хацелася арашаць ўдзячнымі слязамі. Унутры нешта пацяплела - напэўна, сэрца, будзь яно не да ладу! - І затапіла ўсю мяне недапушчальным цяплом і пяшчотай. (Праклятая сентыментальнасць!) Але ж і з Нінай было тое ж самае - яна даволі доўга шморгала носам. Томка пачала захоплена вывучаць гаспадарчы досвед па падрыхтоўцы праўдзівай стравы для шаха. Інтэрвію даваў Тузін вельмі ахвотна, зрэдку кідаючы вінаватыя за дзёрзкасць погляды на паблажлівага Уладара.

А Уладар разумеў нашы пачуцці і стан, таму і не было пра што казаць! Хто б мог так усё прыдумаць, калі не ён? Тонкая, шчодрая і бязмерна ў яго была душа.

У той вечар мы спявалі і ўспаміналі пра свае самыя шчаслівыя дні або гадзіны. І як ні стараўся наш "палітолаг" Юра Новакшчонаў вывесці нас на афганскія тэмы, вельмі балючыя ў той перыяд - мы не паддаваліся.

Спроба пералічэння зацікаўленняў

Смешна сесці перад аркушам паперы, запісаць або "набраць" на планшэце нейкае падабенства схемы зацікаўленняў, якія меў Валянцін! Потым, калі я зрабіла гэта - я зразумела, наколькі ён увасабляў свае зацікаўленні ў практыку, і колькі ўспамінаў у мяне звязана з яго зацікаўленнямі і ўменнем. Уласна, менавіта так я пра яго і распавядаю, звязваючы наша тагачаснае шчаслівае жыццё з неверагодна таленавітым і дзейным чалавекам.

Ужо згадваючы вельмі шырокае кола зносін Ляцецкага, я міжволі параўноўваю гэты працэс з прынцыпам пабудовы, скажам, падводнай лодкі. (З многімі яго сябрамі і знаёмымі я ўбачылася толькі на яго пахаванні. Аказалася, што гэта былі і для мяне блізкія, а часта - вельмі даўно знаёмыя людзі.) З усімі намі ён бачыўся ў пэўны час, рэдка збіраючы вялікую колькасць. (Памятаю яго саракагоддзе. Было, ну, не менш за сорак чалавек! .. А, можа, і больш. І тое былі далёка не ўсе.) Так пабудаваны корпус падводнай лодкі (ды і наогул любога карабля): ён дзеліцца на шмат частак, якія аддзяляюцца адна ад другой пераборкамі. Гэтыя часткі могуць і злучацца паміж сабой, могуць і наглуха перакрывацца, калі карабель атрымлівае прабоіну. Участак, які патрабуе рамонту, задрайваюць дзвюмя пераборкамі, каб вада не затапіла ўвесь корпус і не змяніла раўнавагі. Вада хуценька адпампоўваецца. Прабоіна латаецца. Карабель плыве далей.

Сярод яго знаёмых былі вельмі розныя, зносіны якіх паміж сабой былі б проста немагчымымі. Гэта ўскладніла б іх адносіны і паміж сабой і з Валянцінам. А так і ў галаву не прыходзіла задумвацца, з якімі гэта там людзьмі сустракаецца наш сябар, і пра што ж ён можа і імі гаварыць.

Я ўжо распавядала, як у нявызначаны для сябе час "нарвалася" на кансультацыю Ляцецкага, якую ён даваў "браткам" у нейкай сур'ёзнай разборцы. Бывала, сядзелі ў яго заплаканыя мамы, не спраўляюцца са сваімі дзецьмі. Трапляла я ў адзін час з яго знаёмым, які не дапускаў, здаецца, нават думкі аб дружбе Валянціна з нейкім яшчэ. Ён станавіўся (а можа, наогул быў такім) грубым, напышлівым, нават злосным. Больш разважлівым было сысці, чым глядзець, як пакутуе чалавек ад рэўнасці, нянавісці. Аднойчы вырашыла пачакаць у іншым пакоі, дзе была бібліятэка, пра што і сказала гаспадару. Выходзячы, я пачула даволі гучнае:

- Чаго ёй тут трэба?

Зачыняючы дзверы, улавіла адказ:

- Мы запісваем вершы і музыку да слайд-фільма ...

Далей я занялася томікам Тацыта, захапілася, але ўсё мацней перашкаджала пачуццё крыўды, якое прыводзіла мяне да варожасці, абурэння і г.д.

Чалавек гэты выйшаў праз хвілін сорак, рэзка адчыніўшы і зачыніўшы дзверы Валінага пакоя. Глянуў з калідора так, быццам усё жыццё марыў мяне "замачыць", але яму заміналі. Мы ні разу не сказалі адзін аднаму ні слова, акрамя прывітанняў з майго боку.

- Добра, што не збегла, - сустрэў мяне Ляцецкі. - Ну, не звяртай увагі ... Ён з усімі так, акрамя трох-чатырох чалавек, якіх даўно і добра ведае. Пакрыўдзілася?

- Хутчэй - задумалася ... Ён вельмі няшчасны?

- Так ... Ну, я рыхтую мікрафон і магнітафон?

Валін добры знаёмы, фатограф завода "Лідсельмаш" (на жаль, не памятаю, яго прозвішча), чарнагаловы, светлавокі, вельмі стрыманы і далёкі ад багемных замашак, папрасіў зрабіць для яго, на мой погляд, чароўных слайдаў аб прыродзе нашых ваколіц нейкае гукавое суправаджэнне. Валянцін запрасіў мяне паглядзець і параіцца. Мне падалося, што гэты відэаматэрыял нясе ў сабе спакой, чысціню, непахіснасць, якіх не хапала ў тым жыцці часоў змены ідэалаў і прынцыпаў.

Раптам знайшоўся чалавек, які сказаў: паглядзіце, усё гэтак жа ідзе жыццё прыроды; бягуць ручаі, расцвітаюць пралескі; хваляваў прыгажосцю і безабароннасцю; плывуць аблокі над ранішняй зарой у цішыні яшчэ соннага свету; ёсць прыстанішча ад мітусні, палітычных спрэчак, якія выклікаюць нянавісць і падзел людзей на нейкія дурныя партыі, калі ім неабходна навучыцца жыць побач на гэтай цудоўнай зямлі, каб захаваць яе, любіць яе і адзін аднаго, займаючыся сваім прызначэннем, вывесці з свядомасці нянавісць, як паразіта з арганізма, і не задумвацца, наколькі ты больш каштоўны за свайго суседа. І, наогул, над усім пануе Бог ... А нам хоць бы на ёту адпавядаць яго задуме!

Вырашылі з Ляцецкім скласці гукашэраг з класічных і нескладаных, адносна папулярных музычных п'ес ("Часоў года" Вівальдзі, П. Чайкоўскага, нешта з Ф. Шапэна). Мне вельмі хацелася ўключыць ва ўсё гэта невялікія ёмістыя, хваляўнічыя фрагменты вершаў А. Пушкіна, Ф. Цютчава і Б. Пастарнака. У гэты дзень прыйшла з вершамі, а Валя падрыхтаваў музычныя адрыўкі.

Праслухаўшы адзін аднаго, мы паладзілі. Унутраныя мэты ў нас аказаліся падобнымі. Мерапрыемства прызначалася для маладой аўдыторыі - інжынераў, майстроў, рабочых, службоўцаў завода. Хацелася праліць бальзам на душы ўжо спрактыкаваных у культуры і ўсхваляваць каго-небудзь, хто ніколі да яе не датыкаўся. Вітражнае ззянне слайдаў і музыка павінны былі ствараць асаблівую атмасферу, калі паэзія ўспрымаецца натуральна. Стан душы гэтага моманту абавязкова запамінаецца, пакідае след, патрабуе паўтарэння ...

Мы працавалі кожны дзень два тыдні. Перастаўлялі музычныя кавалкі, шукалі закончанасці фраз, паэтычных строф, іх супадзення, зліцця з музыкай па настроі. Мае дэкламацыі перапісвалі разы тры нанава, пакуль не дамагліся патрэбнага тэмпу, гучнасці, даверлівасці разважанняў над жыццёвымі калізіямі і як яны ўпісваюцца ў прыродныя з'явы або дыктуюцца імі.

Валянцін пакінуў сабе копію гэтага магнітафоннага запісу і часта праслухоўваў, ставячы яго "для пачастунку" гасцям. Нікому ў галаву не прыходзіла, хто чытаў вершы. Проста слухалі гэты музычна-паэтычны сімбіёз, заціхалі, задумваліся, адтавалі душой ... Шкада, што ў тыя часы зрабіць копіі слайдаў нікому не прыйшло ў галаву ... А мы былі задаволеныя сваёй працай, атрымаўшы радасць ад агульнай творчасці і ўдзячнасці заказчыка.

У Ляцецкіх былі кнігі па гісторыі жывапісу, альбомы розных мастакоў. Для Валі тэма выяўленчага мастацтва была не чужая і практычна. Яго часта можна было заспець з палітрай і пэндзлямі за палатном. Пры мне ён пісаў восеньскі вячэрні пейзаж. На фоне чырвонага заходу невялікі гай, у якім амаль што абсыпалася лісце, глядзеўся графічна з сеткай вытанчаных галін на высокіх, яшчэ не старых, дрэвах, якія ўжо пачалі набываць характэрныя выгіны ствалоў. Заход быў халодны, і я чула крыкі мёрзнуўшых галак і крумкачоў, якія кружылі густой зграяй над гаем, рыхтуючыся да начлегу.

Валянцін казаў мне, што піша яе для Наташы Гвардейцавай.

Яшчэ ён вучыў пісаць алейнымі фарбамі Валодзю Тузіна, малодшага брата Валеры. Той зрабіў некалькі эцюдаў і потым навучыў тэхніцы алейнага жывапісу сваю дачку, калі яна была зусім малой. Гэта вызначыла яе шлях: дзяўчына скончыла мастацкае вучылішча.

Памятаю, мы размаўлялі з ім пра эфект тэатральнага грыму, як ён дапамагае ўжывацца акцёру ў вобраз, як успрымае яго глядач. Ляцецкі распавёў мне прынцыпы сучаснага візажнага макіяжу, ды з такімі дэталямі, быццам ён цэлымі днямі размалёўваў мадэляў. Заўважым, што газеты і часопісы таго часу яшчэ не друкавалі такой "несур'ёзнай" інфармацыі, а інтэрнэту не было. Недзе ж ён адкапаў гэта, з цікавасцю прачытаў і сістэматызаваў.

Мая група навучэнцаў педвучылішча вырашыла пазнаёміцца з сапраўднай рок-музыкай, яе паходжаннем, гісторыяй і найбольш значнымі прадстаўнікамі. Выбар быў зроблены самастойна. Я падпарадкавалася волі большасці. Ну, хочуць, дык хочуць!

Па-мойму, і тэму прапанавала самая "крутая" дзяўчынка - Іра Кузняцова. З вучобай у яе было так сабе, але вонкава яна вельмі кідалася ў вочы суровай экстравагантнасцю "прыкіду" і некалькі вампірычным макіяжам. Яна была трохі незадаволена доляй - жыць увесь час у маленькіх гарадках, быць дачкой вайскоўца невялікая чыну і многім іншым, адчуваючы пры гэтым сябе годнай большага.

Папярэдзіўшы Валянціна, я прывяла Іру да яго. Сваёй вучаніцы я папярэдне не тлумачыла, да якога незвычайнага чалавека мы ідзём. Сказала толькі, што ён вельмі запатрабаваны і заняты чалавек, і, каб паберагчы яго час, ёй трэба неяк падрыхтаваць пытанні па тэме.

У Валі і праўда было шмат людзей, якія прыйшлі да яго з рознымі справамі. Іра разгубілася і ўсё не магла вачыма вызначыць гаспадара. Народ паступова рассмоктваўся і, нарэшце, мы засталіся ўчатырох. Быў яшчэ Валодзя Бутоўскі ... Вядома, сямнаццацігадовая дзяўчынка была ўзрушаная тым, што ўбачыла. Не было часу ні абдумваць ўбачанае, ні неяк прыстасавацца да раптоўнага ўражання. Гаспадар быў ласкавы, ветлы, эрудаваны, хутка і выразна арыентаваўся ў пытаннях, якія яна задавала. Твар маёй Іры з стомлена-паблажлівага ператварыўся ў твар зачараванага дзіцяці, і нават вампірычны макіяж як бы сам сабой прыцьмеў. На зваротным шляху яна маўчала, а потым спытала:

- А хто ён - Валянцін Іванавіч?

- Мой сябар.

- Сябар?! .. А дзе ён вучыўся?

- На жаль, толькі ў школе. Ён з дзяцінства быў хворы.

- Мы яшчэ да яго сходзім? - Трохі пазней спытала яна.

- Я дамоўлюся, калі табе трэба.

Ужо сама Іра хадзіла да Ляцецкага яшчэ два разы. Размовы ў групе, відаць, былі ... Я прапанавала Валянціну прыйсці да нас на гутарку пра гэтую праславутую рок-музыку. Ён пагадзіўся, і мае хлопцы яго прывезлі. Трошкі страшна было. Мне. У групе было некалькі цікаўных дзяўчынак і хлопчыкаў, але асноўная частка была інэртная, з шаблонным мысленнем. Мяне накіравалі ў гэты калектыў, калі яны былі ўжо на трэцім курсе. Так хацелася, каб гэтыя мае дзеці нешта панеслі з сабой у дарослае жыццё, нейкія пачаткі культуры, густ да добрай музыкі, песні. Яны спявалі такія жудасныя опусы, калі мы ездзілі на бульбу. Ім падабалася, а ў мяне балелі зубы і душа. У вучылішчы быў цудоўны хор з выдатным рэпертуарам, а яны спявалі нейкую помесь прыпевак з пародыяй на напоўблатны шансон. Вось у тэатральнай дзейнасці яны мяне страшна парадавалі! Мы паставілі другі акт з купалаўскай "Паўлінкі". Яны самі адчулі, што яны - трупа. Ахнула нават адміністрацыя! Хлопцы апомніліся і пачалі наганяць упушчанае: праводзілі дыспуты, у якіх спрачалася ўсё вучылішча, пачалі перамагаць у КВЗ-не, рабіць цікавыя кампазіцыі з вельмі добрых вершаў, паказваючы іх на сцэне. І нават у вучобе пайшлі прыкметныя зрухі!

... Валя сеў у зале разам з усімі і слухаў іх "пошукі" па рок-тэме. Ілюстравалі выбаркамі з папулярных твораў таго часу на пласцінках (з тэхнікай тыпу магнітафона ў адукацыйнай сістэме было вельмі туга ў другой палове васьмідзесятых гадоў ХХ стагоддзя). Слухалі "Beatles", "Led zeppelin", "Animals", "Spais", яшчэ нешта замежнае і савецкае: "Аліса", "ДДТ", "Яблык", сёе-тое з "Песняроў", Градскага, "Акварыюм" Грабеншчыкова.

Пасля выступлення нашых мастацтвазнаўцаў я папрасіла Валянціна ацаніць іх працу і даць яго вызначэнне рок-музыкі, як жанру, паколькі ён шмат гадоў яе слухаў і вывучаў. Ён выйшаў на мыліцах і аўдыторыя замерла на пару секунд - маленькі, захоплены тэмай, ажыўлены, завалодаў цалкам увагай маёй нястрымнай групы. Ён абаяў нават тых, каму было ўсё "па барабану".

Увогуле, мы рассталіся вельмі задаволеныя адзін адным (а нехта і быў нават прыбіты такім мужным прыняццем суровага лёсу). Мае хлапчукі, Андрэй і Валерка, разам з Ірай адвезлі Валянціна Іванавіча дадому.

Хочаш - не хочаш, усё роўна набліжаешся да сумнай часткі ўспамінаў пра нашага сябра ...

Мне здаецца ... Не, не здаецца - я цвёрда ведаю, што трагічней усіх памылак - памылкі ў каханні і сяброўсте. І галоўнае - у гэтым ніхто не вінаваты, акрамя нас саміх. І потым успамінаеш простае пушкінскае, якое сто разоў чыталася, альбо траплялася на вочы:

Ах, обмануть меня не трудно!
Я сам обманываться рад…

... Мы прыйшлі да Ляцецкіх, а ў іх была святочная атмасфера. Не-не, не застолле. Голас Валянціна я пачула перад уваходнымі дзвярыма кватэры. Ён гучаў шчасліва, весела. Нам падалося, што мы не ў час, што гаспадар заняты сваімі гасцямі. У той жа момант выйшла вясёлая ажыўленая Ларыса і загадала нам так-сама ўваходзіць, таму што "там сюрпрыз для ўсіх". Мы, зацікаўленыя, увайшлі. Валя, убачыўшы нас, узрадаваўся і паведаміў: "Ну, я дачакаўся! Знаёмцеся! Іван".

У пакоі было не вельмі яркае святло, ці то дзень быў шэры, але я неяк нікога не ўбачыла адразу. Закруціла галавой. Ззаду мяне, недзе каля дзвярэй, падняўся з крэсла высокі, хударлявы чалавек. Падзяляючы захапленне Валі, мы наперабой сталі вітацца з ім: мужчыны - першымі з поціскам рукі, а мы ўжо пазней знаёміліся.

Іван быў, здаецца, белабрысы, можа, светла-русы. Калі я назвала сваё імя, на мяне зірнуў твар Салёнага, персанажа з п'есы "Тры сястры" Чэхава. Глянуў ён мелькам, не дэманструючы ніякай цікавасці ні да кога з новых знаёмых. І потым ён яго таксама ніколі не выяўляў - ні з ветлівасці, ні з цікаўнасці. Часам у яго вачах мільгала нешта дрымучае, якое нагадвала эпоху дыназаўраў. Адным словам, не спадабаўся ён мне ... Але гэта ж не галоўнае! У Валянціна пачыналася новае жыццё! Яно залежала ад гэтага новага чалавека. Ці важна, што мне нешта не спадабалася?

Мы таксама прыходзілі да Ляцецкіх, казалі пра тое, што адбываецца ў жыцці, у палітыцы, у літаратуры. Часам збіраліся ў Ларысы за гарбатай ці віном і размаўлялі пра нашы дзевяностыя, якія неслі свае складаныя перамены. Праўда, сустрэчы станавіліся радзейшымі. Валянцін пачаў ездзіць у камандзіроўкі. Затое як радасна было бачыць адзін аднаго!

У мяне з'явілася адчуванне, што нашы зносіны пачалі дазавацца. Іван з'яўляўся ў самыя цёплыя хвіліны і астуджаў сітуацыю наўмысна груба, па-гаспадарску: чо, маўляў, час губляць на бесталковую балбатню? Першай гэта адчула Ніна Х. Яна наогул была вельмі чулай на ўсякую ненатуральнасць сітуацыі. Прызналася мне:

- Хутка я перастану хадзіць сюды.

- Чаму?

- А ты нічога ні бачыш?

- Усе гэта бачаць ... Але мы ж не можам з-за нейкага старонняга тыпа расстацца з сябрам ... Гэта часовае.

- А табе не здаецца, што гэты тып не зусім нармальны! І староннімі становімся мы.

- Давай пацерпім ..., - абняла я яе за плечы.

Прахалоды з боку Валі да нас не было. Быў яго бязмерны давер да гэтага новага знаёмага. А ў таго была, падобна, рэўнасць і нянавісць да нашай кампаніі, а можа быць, і да ўсіх, хто наогул прыходзіў сюды [16].

Нініны словы і мае адчуванні ("не зусім нармальны") неўзабаве сталі пацвярджацца на справе. А, можа, шмат чаго мы проста і не ведалі. У мяне ёсць такая жыццёвая ўстаноўка: як мага радзей звяртаць увагу на ўсялякія гадасці (чужую хітрасць, няшчырасць, скупасць, усякія інтрыгі, плёткі, нянавісць). Ідзеш сабе па жыцці і глядзіш крышку вышэй галоў, на сонца, неба, дамы, дрэвы, птушак, не разглядаючы касыя погляды і з'едлівыя ўсмешкі. А на ветлівасць сэрца само адгукнецца. Бывае, усё ж такі напорашся на подласць чалавека, якому ты давяраў. Ну ... бывае ... Галоўнае, каб дрэнь гэтая не ад цябе зыходзіла.

Неяк Валя склікаў нас "пабачыцца". Сабраліся мы ў Ларысы за вялікім сталом. Пілі чай з прысмакамі. Народу было чалавек пятнаццаць. Я сядзела паміж Людай Чупрыс і Іванам. Міша [17] сеў бліжэй да мужчынскай кампаніі, да Валянціна, Тузіна, Новакшчонава. Атрымалася, што яны сядзелі ў тарцы стала, а мы - наадварот. Астатні народ чаёўнічаў па доўгіх баках.

Даўно не бачылася з Людмілай, і таму мы з радасцю размаўлялі пра дзяцей, новыя фільмы, змены, якія адбываліся ў жыцці. Уся засяродзілася на гутарцы, але часам ўлоўлівала нейкае мармытанне мне ў вуха з боку Івана. Было ў гэтым нешта вельмі дзіўнае! З боку, напэўна, выглядала гэта як вельмі прыватная гутарка з кімсьці. Злева ад яго суседкі ажыўлена балбаталі на свае тэмы. Значыць, свой тэкст ён спрабаваў данесці да мяне. Стала няёмка: "Вось, балда! Чалавек чакае ўвагі, а я ... Але чаму ён так ціха і манатонна прамаўляе, быццам замову чытае або малітву?". Я пераключыла ўвагу ... Да мяне данёсся злосны мат, які прамаўляўся свісцячым шэптам, нібы мяне кадзіравалі...

Тут жа пачуўся рэзкі воклік Ляцецкага:

- Ваня! Я ўсё бачу і чую!!! Вось ужо пятнаццаць хвілін ты ўпарта кажаш Лары мярзоты. Добра, што яна на цябе ўвагі не звяртае ...

Іван ніякавата ўстаў, з крывой усмешкай нешта прамовіў пра памылку Валі, маўляў, ці мала каму што пачуецца, і хуценька "зліняў" ... Па-мойму, ніхто нічога не заўважыў, акрамя Мішы ... Я сядзела засмучаная, шэрая, з адкрытым ротам, быццам аблітая памыямі ... Але ключавыя словы неспадзявана былі сказаны Ляцецкім: "На цябе не звяртаюць увагі" ... А, можа, гэта ўжо было заўважана і не было выпадкам. Напэўна, ён ужо зразумеў, што бесколерны, хворы і зруйнаваны самалюбствам чалавек па-плебейску ненавідзіць усіх.

А мне было страшна-страшна ... лепш не быць такой ветлівай і ўважлівай, тады б не пазнала, якая нянавісць у шэрасці. Сапраўдны Салёны!

Але як у кожным шчодрым сэрцы заўсёды ёсць прабачэнне і надзея, так і Валя верыў, што зносіны гэтай істоты з іх сям'ёй і асяроддзем прывядуць яго ў чалавекападобны стан. Да нас глуха даходзілі чуткі пра "гастролі" і запоі валінага партнёра па бізнесу. Зараз мы зрэдку забягалі да іх - асцярожна, спалохана, стараючыся не нарвацца на непажаданую сустрэчу з тыпам, які лічыў дом Ляцецкіх ужо сваім.

Мне здавалася што сапраўдны гаспадар выглядаў усё больш стомленым і хворым, зрэдку скардзіўся на сэрца. Мы наогул не краналі ў нашых размовах тэмы бізнесу і тое, што было звязана з ім. Відаць, не ўсё так ладзілася, як на пачатку, на хвалі натхнення і ўпэўненасці ў поспеху.

Я ведала, што такое вера ў "безнадзейную справу". Яе не кідаеш да таго часу, пакуль яна сама не абрынецца табе на галаву. А там - як выйдзе: ці глымане зусім, ці пашанцуе выбрацца з-пад завалу. Вядома, гэта не рацыянальна, па-дурному па мерках "гэтага свету" ... Валя быў "не ад гэтага свету". Ён быў з іншага, духоўнага свету, хоць мог бы лёгка быць удачлівым, ашчадным і папросту абыгрываць навакольных. Не мог ён першым кінуць таго, з якім звязаў у нейкай ступені сваё жыццё.

Лета 1996 г. выдалася для мяне клапотным. Акрамя ўсіх астатніх праблем назапасілася шмат сваіх ... са здароўем. Сігналілі цэлай чарадой гіпертанічныя крызы, адпускных цалкам не давалі, трэба было лячыць парадантоз. Я асуджана і моўчкі хадзіла на ўколы і іншыя працэдуры міма Валінага дома кожную раніцу, адчуваючы пакуты сумлення і фізічнага болю. Не хацелася з'яўляцца да Ляцецкага ў жалю вартым выглядзе, як бы па спагаду [18].

Але аднойчы, у выніку анестэзіі, мой твар так вырас і скасабочыўся, што ўзнікла патрэба прасіць дзесьці часовага прытулку. Я наступіла на горла уласнаму далікацтву і гардыні (гэта ў гэткім выглядзе!) і зайшла да Валянціна. Мяне сустрэла незвычайная цішыня. Кватэра была пустая. У Валіным пакоі было пуста, па сценах кідаліся яшчэ ранішнія цені ад дрэў за балконам. Я нерашуча ўзялася за ручку дзвярэй у пакой Веры Рыгораўны, але яны аказаліся адчыненымі. Там былі Валянцін і яго старэйшы брат Іван Іванавіч. Я падалася назад.

- Ларыса .., - сказаў Валя слабым голасам. - Ува-ходзь. Так даўно мы не бачыліся.

- Ой... Прабачце... Я не да часу. Прабачце..! - Залапатала і раззлавалася на сябе.

Іван Іванавіч, які заўсёды расцвітаў пры сустрэчы шчырай усмешкай, выглядаў вельмі заклапочаным (ён быў у ніжняй майцы на выдатным атлетычным торсе і ў "трэніках") і ўсміхнуўся толькі вуснамі, маўляў, нічога, і вы мяне прабачце:

- Пасядзіце ў нас, Ларыса .., - і выйшаў з пакоя.

- Валячка ... Прабач. Усё лячуся. Не хочацца ў такім выглядзе наведвацца, - запаўняла я паўзу павольна і цяжка. Раптам адчула нейкую няўхільнасць падзеі, якая безупынна насоўваецца.

- А я сяджу ля балконных дзвярэй і кожны дзень бачу, як ты ходзіш да лекара. Учора ты была такая сумная, якой я цябе ніколі не бачыў! ...

Божа мой! Ён яшчэ мяне шкадуе ... Заўважае мой стан. Я яго такім таксама ніколі не бачыла: патухлы погляд, цьмяны голас, скурчаны ад болю сядзіць на краі ложка. Перад ім зэдлік са сподкам, на якім неяк самотна прымасцілася сціплая гронка зялёнага вінаграду, нечуваная раскоша "хвацкіх дзевяностых" для радавых грамадзян чарговай Атлантыды, якая сплывала ў мінулае.

- Валя, паглядзі, якая я смешная! Мая дачка называе гэта словам "стромная".

- Табе балюча, а ты - "стромная" ...

- Боль жа праходзіць. І ў нас пройдзе!

Ён прамаўчаў, як з дзіцем, якога не хацеў палохаць.

Выразна разумела, што і брат прыехаў для вельмі сур'ёзнай размовы, можа, для апошняй, а тут я ... Шчака нарэшце набыла чуйнасць і нармальны знешні выгляд. Трэба ісці.

- Ну, дзякуй за прытулак ... Пайду.

Ён без слоў кіўнуў галавой.

Выбегла з хаты і за вуглом наткнулася на Лору, стомленую, заклапочаную. Яна намалявала мне карціну апошніх дзён: сардэчныя прыступы, моцныя болі, "хуткія дапамогі". "Так шкада класці яго ў бальніцу, дзе асабліва агаляецца яго бездапаможнасць ... Але, відаць, прыйдзецца. Буду там сама ўвесь час з ім ...".

Так, гэта адзіны спосаб пазбегнуць горшага. Хай будзе побач з медыкамі. Прынамсі, надзейней, чым "хуткая дапамога".

Бальніца была праз дарогу ад майго дома. Кожны дзень паміж урокамі або пад вечар я заходзіла да Валі. На трэці дзень ён сустрэў мяне сваім звычайным голасам:

- Ларыса! Павіншуй мяне. Уначы я другі раз нарадзіўся.

Медсястра пацвердзіла:

- Так. Ён - малайчына! Ноччу спынілася сэрца. Добра, што ў аддзяленні быў рэаніматолаг...

Я ўздыхнула з палёгкай. Паверылася: вось, пачынаецца новы віток жыцця. Можа быць, гэта крызіс мінуў?

- Валя, цяпер ты ўжо будзеш жыць доўга.

- Відаць, праўда ... Бог дае мне яшчэ адну спробу.

Суседзі па палаце спрэс пажылыя сельскія мужчыны. Яны добра ставіліся да Валянціна, спачувальна. Але, як людзі практычныя яны цвяроза глядзелі на рэчы і не разумелі нашай радасці, надзеі і добрых прагнозаў: а навошта так жыць? Іх асобы выказвалі цвёрды скепсіс праз веды сапраўднага жыцця.

Мы пачалі абзвоньваць сяброў, каб прыходзілі ў бальніцу, таму што Валянціну лепш [19]. Народ, як раней, цёк ракой, як быццам да яго дадому.

А далей не здолею пісаць. Напішыце, калі ласка, хто-небудзь! ..

Я толькі ведаю, што дзесьці ў бязмежных выдатных прасторах радасна ляціць, лунае, куляецца і спявае душа нашага Сябра, якую ўжо не звязваюць ні хвароба, ні боль. Яна перажыла столькі пакут і выпрабаванняў, якія не кожны вынесе. Яго цела, розум, сэрца і душа вытрымалі ўсё, што было наканавана ў гэтым нядоўгім, цяжкім жыцці.

Яму было 44 гады.

28 чэрвеня 2015.

Успаміны Уладзіміра Круцікава

Леанід Лаўрэш: Мяне цікавіць пытанне датычнасці Валянціна Ляцецкага да беларускіх спраў, нешта ведаю я сам, але, здаецца, ты амаль што апошні, хто можа гэта расказаць. Ад пачатку, калі ўсё пачыналася, як Валік да гэтага ставіўся?

Уладзімір Круцікаў: Асабіста мяне з ім пазнаёміў Тузін Валера.

Л.Л.: Таксама Тузін? Ён усіх нас перазнаёміў. А ты адкуль Тузіна ведаў? А... зразумеў, вы з Тузіным працавалі разам у "Конусе".

У.К.: Так, працавалі разам. Тузін завёў у 1989 г., папярэдзіў мяне, што гэты чалавек вельмі хворы. Неяк хутка знайшлі агульныя тэмы, шмат размаўлялі. Там жа такое месца было, дзе заўжды шмат цікавых людзей.

Л.Л.: Так, ведаю.

У.К.: Ну і неяк выйшлі на абмеркаванне беларускіх спраў.

Л.Л.: У цябе ўжо былі кантакты ў Менску?

У.К.: Так, былі. Тады мы пачалі ў Лідзе ствараць моладзевае аб'яднанне "Рунь". Абмяркоўваў з ім гэтыя праблемы, і Валік такім чынам стаў сустваральнікам "Руні" нараўне з іншымі. Ён чытаў усе кніжкі па гісторыі, якія тады з'явіліся. Караткевіча перачытаў.

Л.Л.: Я памятаю, ён у тыя часы чытаў таўсценны том гісторыі ВКЛ па-польску. Аўтара не памятаю, і кожны раз, калі я да яго прыходзіў пераказваў мне новую інфармацыю, я ж па-польску тады не чытаў. Галоўная выснова была такая, калі ўжо валодаць гістарычнай інфармацыяй і крытычна чытаць тую кнігу, дык на той час з яе можна было шмат цікавага даведацца. Наогул, мы хоць нешта ведалі і чыталі нешта раней, але ўсё ж ў той час мы перажылі сапраўдны "шок", калі асэнсавалі раней не даступную гістарычную інфармацыю пра сваю радзіму. Зразумелі, за якое быдла нас трымалі. А як ён удзельнічаў у справах?

У.К.: Яму цяжка было ўдзельнічаць фізічна. У асноўным мы да яго прыходзілі. Але ён быў на адкрыцці помніка Адаму Міцкевічу. Ён удзельнічаў у першым нашым устаноўчым сходзе.

Л.Л.: Памятаю, ён мне з вялікім задавальненнем пра гэты сход расказваў.

У.К.: Аб'ядноўвацца мы пачалі дзесьці з 1989 г. А гэта быў ужо ўстаноўчы сход на якім стварылі "Рунь", 1990 г. Сход праходзіў у Трэсце № 19. Сабралася шмат настаўнікаў, інжынераў, шмат было людзей, усе адчувалі нешта новае, жывое, цікавае. Пасля гэтага сходу "Рунь" была зарэгістравана пры гаркаме камсамолу і нават атрымала памяшканне ў інтэрнаце Трэста №19

Л.Л.: Так, я там бываў у тым памяшканні.

У.К.: І Трэсту даручылі нас "патранаваць". На устаноўчым сходзе "Руні" Валянцін проста слухаў і назіраў, яму цікава было.

Потым быў устаноўчы сход БНФ, які, як вядома, і склаўся з розных суполак, так "Рунь" стала суполкай Фронту.

Л.Л.: І што было потым?

У.К.: Мы ж з ім былі няхрышчаныя і разам хрысціліся ў 1995 г. Валянцін і раней заўжды казаў, што трэба пахрысціцца. А ў 1994 г. у Лідзе аднавілася грэка-каталіцкая парафія. Я яго за тыдзень спытаў: "Будзеш хрысціцца?". Валянцін сказаў, што так, абавязкова будзе. Да яго раней яшчэ нашы дзяўчаты прыходзілі, проста каб дапамагчы чым, як хвораму чалавеку. І ён быў у курсе парафіяльных спраў. "Агітаваць" яго было не патрэбна, ён усё ведаў сам: падрыхтаваны быў як хрысціянін і пра грэка-каталіцкую царкву ўсё ведаў. Прыйшоў да веры і быў беларусам. Хрысціў нас тагачасны святар Казімір Ляховіч. Я прывёў яго да Валянціна.

Успомніў, на нашым хрышчэнні Антаніна была. Святар паставіў абодвух і выканаў усё па-абрадзе.

Л.Л.: Памятаю, як з задавальненнем ён мне расказваў, што хрысціўся ў грэка-каталіцкай царкве. Я з ім шмат пра унію размаўляў - мы шмат абмяркоўвалі гэтую тэму. І сапраўды "агітаваць" яго было без сэнсу. Наогул з ім заўжды было карысна абмяркоўваць нешта - цікавейшы быў суразмоўца, заўжды меў нестандартныя думкі і, нават звычайныя з'явы бачыў з незвычайнага боку. Мы былі аднадумцамі, таму не спрачаліся, а менавіта абмяркоўвалі пытанні, і мне былі вельмі цікавыя ягоныя нестандартныя меркаванні. Ужо бліжэй да ягонага канца мы з ім шмат абмяркоўвалі цяжкую сітуацыю, якая да таго часу ўжо выразна намалявалася ў краіне.

У.К. Бізнесам ён займаўся, бізнес і падарваў яму здароўе. Я з ім таксама правёў дзве добрыя здзелкі.

Л.Л.: Памятаю, калі ў 1994 г. мы арганізоўвалі святкаванне 200-годдзя паўстання Касцюшкі, ён моцна хацеў удзельнічаць. Узяўся намаляваць вялікі партрэт Касцюшкі і намаляваў яго, казаў: вось хоць так нешта добрае зраблю.

У.К.: Мы яшчэ ладзілі слайд-фільмы ў яго пакоі для ўсіх ахвотных. Слайд-фільмы пра помнікі беларускай архітэктуры. У яго заўжды збіралася шмат народу... Душа ў яго была шчырая. Умеў ён з людзьмі ладзіць і слухаць умеў.

Л.Л.: Да і я на тых слайд-фільмах бываў. Слухай, не магу успомніць, ці было ў яго радыё з кароткахвалевым дыяпазонам? Усялякіх магнітафонаў было шмат.

У.К.: Так быў, такі вялікі, стацыянарны прымач, ён толькі на кароткіх хвалях і працаваў

Л.Л.: Бывала, прыходзіш да яго, ён пачынае нешта расказваць, аналізаваць - вочы гараць.

У.К.: Ён прывабліваў людзей. З ім было цікава. Мы з ім абмяркоўвалі ўсе бягучыя праблемы.

Запісана 4.07.2015.

Аберацыі часу

Сяргей Герасімовіч

Памяць - гэта нешта накшталт папкі "Асабістая справа" з грыфам у правым верхнім куце "Захоўваць вечна" для прад'яўлення на будучым Судзе. Адпраўляючыся ў лепшы свет, душа гэтую папку прымацоўвае з сабой і ў чаканні прысуду цярэбіць яе пергаментныя старонкі, на якіх сакральным шрыфтам пакутліва-чырвонага колеру прапісаны ўвесь жыццёвы шлях чалавека. У ёй шмат раздзелаў і параграфаў, а адзін з самых вялікіх раздзелаў называецца "Людзі". Гэта значыць, персаналіі, з якімі нам давялося калісьці сутыкнуцца між іншым, напрыклад, па дарозе ў краму, ці якія аднойчы пад вечар увайшлі ў наша жыццё і засталiся ў ім ужо назаўсёды; людзі, з якімі мы сябравалі, якіх крыўдзілі, якія нас кахалi, і якіх кахалi мы, з якімі мы працавалі, і якіх мы хавалі.

У мяне ёсць адна нерэалізаваная пакуль на практыцы ідэя - паспрабаваць успомніць усіх людзей, якія сустракаліся на раздарожжах, скрыжаваннях, сцежках, аўтабанах і акольных шляхах майго жыцця і ўстанавіць паміж імі сувязі, якія прывялі мяне на гэты момант туды, дзе я зараз і знаходжуся: геаграфічна - у горадзе Лідзе, экзістэнцыяльна - дзесьці ў раёне Сатурна. Тое, што такая нябачная сувязь існуе, для мяне з'яўляецца бясспрэчным фактам. Пры гэтым зусім неабавязкова, што яна будзе ажыццяўляцца ў рамках звыклай картэзіянскай парадыгмы [20].

Адным з такіх людзей быў Валянцін Ляцецкі, з якім мы сустрэліся ў 1985 годзе. Да гэтага часу я ўжо трывала пасяліўся ў Лідзе. Нідзе не акрэдытаваны і не зарэгiстраваны клуб аўтарскай песні "Дыез" ужо даваў свае першыя канцэрты. Зрэшты, клуб - гэта занадта гучная назва для невялікай групы людзей з гітарамі і без, якія перыядычна збіраліся ў чырвоным кутку інтэрната завода "Оптык", ці ў памяшканні дыскатэкі "Камертон", ці ў адным з класаў школы №10. Там былі турысты-воднікі, выкладчыкі, "афганцы", проста "вольныя муляры" без пэўнай прафесіі, і нават начальнік Лідскай КЭЧ, які пасля стаў вельмі вядомым аўтарам у армейскім асяроддзі, асабліва ў лётчыкаў. На адной з такіх сустрэч аднойчы і прагучала прозвішча "Ляцецкі". Потым яно ўзгадвалася ў размовах ўсё часцей і часцей. І тады я пайшоў да яго знаёміцца, таму што пры згадванні гэтага прозвішча ў людзей, якія ведалі яго, цяплелі вочы. Як быццам яны раcпавядалi пра старога і дасведчанага святара, які набыў за гады служэння ў сваёй паствы бескарыслівую любоў і павагу.

Да моманту нашай сустрэчы я не ведаў, што Валянцін інвалід. Пра яго страшную хваробу ніхто не казаў. Ці да слова не прыйшлося, ці гэта здавалася неicтотным. Уласна, і я потым таксама амаль не звяртаў увагі на яго фізічную немач, таму што Валянцін ўмеў рабіць яе незаўважнай. Ён і яго шматлікае атачэнне нагадвалі мне геліяцэнтрычную сістэму. Людзі круціліся вакол яго па сваіх уласных арбітах, а цэнтрам прыцягнення быў сам Валянцін. Працягваючы аналогію, можна нагадаць яшчэ пра адну з'яву. У любой планетарнай сістэме заўсёды знойдзецца месца касмічнаму смеццю. А вось у геліяцэнтрычнай сістэме Ляцецкага смецце адсутнічала. І нават, калі яно часам траплялася, дык рана ці позна выштурхоўвалася за яе межы (а можа, проста паглыналася з-за непатрэбнасці цёмнай матэрыяй).

Калі мы дамаўляліся па тэлефоне на першую сустрэчу, Валянцін мне сказаў: "Зойдзеш без званка, мой пакой - налева". У рэшце-рэшт аказалася, што дзверы ў кватэру Валянціна былі адчынены заўсёды.

Гэта значыць, кватэра не замыкалася на замок наогул (можа, толькі на ноч?), і ў Валянціна заўсёды нехта знаходзіўся, ці кагосьці чакалі. Гэта было ўвасабленне пранізлівага акуджаўскага радка. "Не запирайте вашу дверь…".

Так я апынуўся ў зоне прыцягнення Валянціна.

Самы просты спосаб бліжэй пазнаць чалавека - гэта паглядзець на яго кніжныя паліцы. І на першай сустрэчы мы проста абменьваліся думкамі аб сваіх літаратурных прыхільнасцях. Гэта было нешта накшталт пошуку агульных поглядаў, і, як аказалася, іх было шмат. Габрыэль Гарсія Маркес у тым ліку. Памятаю, што мяне тады здзівілі заўвагі Валянціна, таму што яны тычыліся досыць вузкіх праблем філалогіі і праблем перакладу. Яго выказванні і спосабы перадачы думкі адразу паказвалі чалавека, які прачытаў не адну сотню кніг. З такімі людзьмі мець зносіны проста, таму што ты знаходзішся з імі на адной хвалі. Досыць усяго толькі паўнамёку, каб пазначыць тэму і адразу ж можна сыходзіць углыб, не дакранаючыся паверхневых дэталяў. Андрэй Таркоўскі неяк сказаў пра сябе: "Я - рыба глыбакаводная". Валянцін належаў да такіх жа глыбакаводных рыб. Планктонам ён не цікавіўся.

Падчас нашай размовы раз-пораз з'яўляліся і знікалі незнаёмыя пакуль мне людзі. Некаторыя забегалі проста так - пасядзець, адпачыць ці што. Яны прыслухоўваліся да размовы, часам кідалі рэплікі, але ў цэлым паводзілі сябе ціха. Толькі Тузін Валера затрымаўся надоўга і, седзячы на крэсле, часам хмыкаў і круціў галавой. Сыходзіў я ад Валянціна з невялікай кніжачкай Д. Карнегі, аддрукаванай на ратапрынце. Па сённяшніх мерках гэты папулярызатар ад псіхалогіі можа і не здаецца такім ужо майстрам і знаўцам законаў і прыёмаў камунікацыі. Але па тых часах гэта быў погляд на рэчаіснасць пад іншым вуглом гледжання, і гэты погляд ахоўнікам ідэалогіі, а таксама іншым дзейным у сістэме органам вельмі не падабаўся. Ці мала хто мог скарыстацца парадамі і рэкамендацыямі, як аказваць уплыў на іншых людзей.

У 1987 годзе мяне прызвалі ў армію. Улічваючы атрыманую адукацыю перакладчыка і наяўнасць ваеннай кафедры ў інстытуце, служба была экзатычнай - у чорта за морам, у Мазамбіку. Ваеннае ведамства, 10-е ўпраўленне Міністэрства абароны СССР, мала цікавіла, што іспанская і партугальская мовы ўсё-такі маюць істотныя адрозненні. Вядома, не такія, як паміж рускай і кітайскім, але ўсё ж ... Такія-сякія дапаможнікі і падручнікі са слоўнікамі я знайшоў, але ж трэба было яшчэ, як кажуць, "набіць вуха" - слухаць партугальскую гаворку, каб яна стала звыклай фанетычна. Радыё было самым простым спосабам. І калі я агучыў праблему - "не магу дастаць "ВЭФ" або "Акіян"" (а гэтыя гады былі перыядам усеагульнага дэфіцыту) - Валянцін прапанаваў мне на нейкі час лямпавы прыёмнік. Даволі масіўны і, мяркуючы па дызайне і вазе, відавочна народжаны ў нетрах ваенна-прамысловага комплексу. Так што месяцы тры, пакуль не прыйшоў выклік з ваенкамата, я па вечарах рэгулярна слухаў на кароткіх хвалях перадачы з Масквы, якая вяшчала на партугальскай мове на афрыканскi кантынент. Вядома, моўныя рэаліі Мазамбіка аказаліся некалькі іншымі, але, ва ўсякім разе, мне спатрэбіўся мінімум часу, каб набыць адпаведны статус вайсковага перакладчыка з веданнем партугальскай мовы. А прыёмнік я вярнуў праз год, калі прыехаў у адпачынак. Памятаю, што ў падарунак прывёз Валянціну вялікі какос і белы карал, знойдзены на беразе Індыйскага акіяна.

Некалькі разоў мы збіраліся за партыяй прэферансу. Трэцім гульцом быў Тузін Валера. Я ўсяляк агітаваў за "класіку", больш азартны вiд прэферансу, у якім гулец можа ўнесці ў ход гульні вядомую долю авантурызму і разлік на чыстую фартуну. Падчас гульні ўсе палажэнні кодэксу прэферансістаў намі строга выконваліся, уключаючы добра навостраныя алоўкі для запісу вістоў. Ну і сыграны "мізэр" адзначаўся чаркай спіртнога. Праўда, Валянцін толькі злёгку прыгубліваў, сэрца ўжо не дазваляла. Ён быў знешне неазартны, гуляў з матэматычнай дакладнасцю і віставаў толькі пэўна, і, наколькі я памятаю, ні разу не сыграў "наўгад". Пазіраючы з-пад акуляраў, ён цярпліва выслухоўваў жарты прэферансу "Ходу няма - хадзі з бубей", "Няма аповесці сумней у свеце, чым козыры чатыры на чатыры", "Дама б'ецца свая і чужая", "Карты бліжэй да ордэнаў" і аб'яўляў у чарговы раз: "Пас". Яго асцярожнасць толькі надавала асаблівы шарм гульні, нягледзячы на нашыя падначкі. Ведаю, што Валянцін быў вельмі нядрэнным шахматыстам, але паколькі мае веды ў шахматах былі вельмі сціплымі і ўваход у знакаміты клуб "Чатырох коней" быў мне забаронены, то ніводнага каралеўскага эндшпілю мы з ім так і не разыгралі.

Як ні дзіўна, нягледзячы на вялікую колькасць музыкаў, якія з'яўляліся ў Валянціна, гітару я чуў не так часта. Але добра памятаю, як усё той жа Тузін, грузна ўладкаваўшыся на крэсле, старанна браў акорды і напяваў на сваю музыку вершы А. Сыса "У гэтай краiне не маю я дому ...". Валянцін лагодна слухаў, ківаў галавой, не выказваючы пры гэтым залішніх эмоцый. Наогул, любыя праявы экзальтацыі былі брыдкія ягонай натуры. А вось іроніі і сарказму, як ува ўсякага сапраўднага мужчыны, хапала. І зусім не магу ўзгадаць Валянціна раздражнёным або ў маркоце. Калі я сёння бачу разгубленых асобін XXI стагоддзя, якія распускаюць раз-пораз смаркачы, якіх мужчынамі і язык не паварочваецца назваць - так, прамежкавы від нейкі, гендэрная памылка, - мне хочацца распавесці ім пра Валянціна. Шкада, што не пазнаёміць.

90-я гады мінулага стагоддзя мне нагадваюць велізарную цёмную залу з мноствам дрэнна асветленых дзвярэй, арачных праёмаў, вузкіх і наглуха зачыненых люкаў з крэмальерамі, выхадаў, разбоўтаных брамак, лазаў і проста змрочных доўгіх тунэляў. На большасці дзвярэй таблічкі-паказальнікі адсутнічаюць, і вядуць яны невядома куды і навошта. А на некаторых сяк-так прыбітыя фанерныя дошчачкі з няроўнымі ацёкшымі надпісамі: "Сумленны бартэр", "Талоны на гарэлку і бялізну", "Куплю Расею", "Відэасалон", "Дэпутат", "Зайцы і іншыя сысуны", "БНФ", "Белавежская пушча", "Лёня Галубкоў". І грамадзяне ў гэтыя разнастайныя дзверы і праёмы ўваходзяць шэрагамі і па адным, б'юцца, стукаюцца, пнуцца, адчыняюць нагой ці ўвогуле запаўзаюць. А дзесьці высока пад скляпеннямі залы нягучна гучыць хрыплы голас Высоцкага: "Ищу я выход из ворот. Но нет его, есть только вход, и то - не тот".

Такі вось быў раздзяўбайскі час, якому будучыя гісторыкі хутчэй за ўсё дадуць нейтральнае і пазбаўленае ўсякай эмацыйнай нагрузкі вызначэнне "пераходны перыяд". Да яго мы худа-бедна жылі ў адміністрацыйна-партыйна-планавай эканоміцы, якая з вялікім ці меншым поспехам рэгулявала колькасць прадукаваных на канвееры шкарпэтак і гаспадарчы разлік для лазні. А пасля яго (калі выказаць здагадку, што перыяд ўсё ж такі скончыўся) - у эканоміцы, якая не мае ніякага выразнага вызначэння. Ні філасофскага, ні эканамічнага. Але джын з бутэлькі ў выглядзе дазволенага прадпрымальніцтва ў 1990-я быў выпушчаны, і пачалося дзейства, якому Адам Сміт даў вызначэнне першаснага назапашвання капіталу.

Унутрана Валянцін быў гатовы да гэтых пераменаў даўно. Нездарма ж яго дыскатэка ў старым гарадскім Доме культуры была адной з самых папулярных у горадзе. Сама па сабе дыскатэка ў савецкай рэчаіснасці была цікавай тым, што яна выходзіла за жорсткія рамкі ўстаноўленых сістэмай норм і правілаў "культурнага правядзення часу моладзі" (калі ўспамінаць гэтую жабрацкую партыйна-камсамольскую лексіку, якая запар складаецца з плоскага набору штампаў і наскрозь прасякнутай коснаязыкасцю, характэрнай для людзей, у якіх знаёмства з "вялікім і магутным" скончылася недзе на ўзроўні кніжкі-размалёўкі або на першай старонцы часопіса "Мурзілка"). Дыскатэкі разам з будаўнічымі "шабашкамі" і сталі першай легальнай формай свабоднага прадпрымальніцтва ў краіне Саветаў. Зразумела, што танцпляцоўка не дазваляла яе арганізатарам зарабляць, як на будаўніцтве якой-небудзь сіласнай вежы ў аддаленым калгасе або на карэльскім лесапавале. Але яна давала большае - новую музыку часу. Колькі з нас пачулi ўпершыню на дыскатэцы і адразу ачмурэлі ад "Smoke on the Water", "Hotel California", якімі прыцягальнымі былі незямныя кампазіцыі Pink Floyd і голас Фрэдзі Мэрк'юры ў "Killer Queen". Нешта падобнае адбывалася ў менскай кавярні "Сузор'е", куды ў тыя часы нельга было дастаць білетаў, і дзе акрамя музычнай часткі вечара, праводзіліся лекцыі з паказам слайдаў напаўзабароненых Далі і Босха.

У 1992 годзе Валянцін разам з невялікай групай аднадумцаў пачаў справу, звязанаю з дрэваапрацоўкай, а менавіта - выраб акультуранага ДСП. Матэрыял ішоў на абліцоўванне сцен ўнутры памяшканняў і на фоне паўсюдна прысутнай маркотнай аднатоннай керамічнай або пластмасавай пліткі, выглядаў проста архітэктурным дызайнерскім шэдэўрам. А большасць народанасельніцтва рынулася ў звычайны перапродаж - ад лідскай смятаны і "доктарскай" каўбасы на перонах Беларускага вакзала ў Маскве да графінаў шклозавода "Нёман" на Неўскім праспекце ў Піцеры. Заняцца рэальнай вытворчасцю ахвотных у тыя часы было не так шмат (зрэшты, гэтак жа, як і сёння).

Ці быў Валянцін сапраўдным прадпрымальнікам? Думаю, што ім больш рухала цікаўнасць, чым меркантыльныя інтарэсы. Аднак можна адзначыць яго падыходы - максімальная сур'ёзнасць і скрупулёзнасць. Аднойчы я застаў яго за праглядам дагавору. Усе лісты дагавору былі ў алоўкавых паметках і знаках пытання. Гэта зараз юрысты з'яўляюцца самай шматлікай (пасля бухгалтараў) прафесійнай дыяспарай, якая абслугоўвае шматпакутную беларускую эканоміку. А тады напісанне любога дагавору падраду і хоць бы знешняе выкананне гаспадарча-прававой тэрміналогіі для тых, хто ўступіў на ніву бізнесу, было сапраўднай праблемай. Да таго ж, яшчэ нават не былі адмененыя загады і адмысловыя інструкцыі аб выкарыстанні размнажальнай тэхнікі і друкарскіх машынак з прычыны паранаідальнай боязі савецкай улады любога друкаванага тэксту. Так што трэба было вельмі пастарацца, каб проста атрымаць на рукі за шакаладку ад знаёмай сакратаркі аддрукаваны пад капірку на "Ятрані" або "Украіне" тыповы дагавор у двух асобніках. Азіраючыся назад, неяк зусім не верыцца, што з таго часу прайшло крыху больш за дваццаць гадоў, і сёння ўжо мала каго здзівіш сублімаційнымі друкаркамі або шасціядзернымі працэсарамі, над якімі лунае астральная ўсмешка Сноўдана. І цяперашнія форсмажоры адрозніваюцца ад ўзору дзевяностых, як дрэдноўт ад дракара вікінга.

Звычайна гады сціраюць твары. Вобраз чалавека паступова знiкае, размываецца і нiбыта хаваецца за шырмай часу. Аберацыі часу ператвараюць калісьці блізкага чалавека ў прывід. Навука пра гэта можа пакуль сказаць вельмі няшмат. Выглядае гэта прыкладна так жа, як калі б індзеец-татанак стаў апісваць запуск касмічнага карабля. А пакуль мы ведаем, што ёсць нейкі метабалізм нейронаў мозгу і сінаптычныя кантакты, якія адказваюць за захоўванне інфармацыі. Яны паслужліва i падсоўваюць замест цэласнага малюнка асобныя фрагменты: колер валасоў ці вачэй, рост, ўсмешку, тэмбр голасу, форму носа і любімае прыслоўе. Аднак цэлае - заўсёды большае за часткі, якія яго складаюць.

Дзіўна, але я і цяпер магу выклікаць у памяці выразны вобраз Валянціна, хоць пасля яго смерці прайшло ўжо амаль 20 гадоў. Можа быць, уся справа ў тым, што наша памяць мае здольнасць запамінаць душу чалавека. Чым мацней душа, тым ярчэй выява. Калі гэта так, дык становіцца зразумелым, чаму я памятаю Валянціна да гэтага часу.

19.02.2016.

Дадаткі

Бацькі

Ляцецкі Іван Лукіч (01.05.1909 - 13.11.1984).

Ляцецкая Вера Рыгораўна (18.03.1918 - 25.08.2004).

1 верасня 1939 г. пачалася 2-я Сусветная вайна. 17-га верасня Чырвоная Армія перайшла мяжу Польшчы і заняла тэрыторыю Заходняй Беларусі. Прычым, прасунуліся значна заходней сучаснай мяжы, і Беласток апынуўся на гэтай тэрыторыі.

Маці, пасля заканчэння педагагічнага інстытута, накіравалі ў Беласток выкладаць польскую мову.

Бацьку адправілі ў Беласток служыць.

Там яны сустрэліся: Сянкевіч Вера Рыгораўна і Ляцецкі Іван Лукіч. Палюбілі адзін аднаго і пажаніліся. Але нядоўга доўжылася іх адносна спакойнае жыццё. Калі 22 чэрвеня 1941 г. грымнула вайна, Вера Рыгораўна насіла пад сэрцам першынца. Тое, што адбылося вакол Беластока, потым атрымала назву "Беластоцкі кацёл". Кінуўшы ўсё і ўзяўшы толькі дакументы, пад покрывам ночы яны сыходзілі з горада. У плынях бежанцаў рухаліся на ўсход. Іх абагнала калона аўтобусаў. Бежанцы прасілі, каб іх падвезлі, некаму ўдалося патрапіць у гэтыя аўтобусы. Жах заключаўся ў тым, што ў гэтых аўтобусах ехалі пераапранутыя дыверсанты. Калону абстралялі нямецкія самалёты. Вера Рыгораўна атрымала асколачнае раненне, і Іван Лукіч нёс цяжарную жонку на руках.

Урэшце ім удалося дабрацца да вёскі Язвіна Уздзенскага раёна Менскай вобласці - радзімы Веры Рыгораўны. Іван Лукіч пакінуў параненую цяжарную жонку родным і на наступную раніцу сышоў ваяваць.

У гады акупацыі Ляцецкая была сябрам падпольнай арганізацыі, якая займалася зборам выведдадзеных. Часам яна брала на рукі маленькага сына, хавала ў пялёнкі сабраную інфармацыю і так, праз кардоны, праносіла інфармацыю да партызанаў.

Да 1944 гг. Ляцецкі служыў тэхнікам у легендарнай эскадрыллі "Нармандыя-Нёман". Пра тое што ў яго нарадзіўся сын, ён даведаўся толькі пасля вызвалення Беларусі.

Пасля заканчэння вайны, Іван Лукіч забраў жонку і сына і з'ехаў да месца прызначэння, у Гародню. Прайшоў шлях ад следчага да пракурора міжраённай пракуратуры.

Вера Рыгораўна працавала ў школе выкладчыкам беларускай мовы і літаратуры. Яна была прыроджаным педагогам, урокі яе заўсёды былі вельмі цікавымі і змястоўнымі, яна заслужыла сапраўдную павагу як прафесіянал. Акрамя таго яна была аўтарам цудоўных вершаў.

Былі мы сведкамі, сябравалі, нам Колас душу адкрываў

Сёлета спаўняецца 120 год з дня нараджэння волатаў беларускай літаратуры, чые творы перакладзены на многія мовы свету, Янкі Купалы і Якуба Коласа. На дзяржаўным узроўні ідзе падрыхтоўка да гэтых двух юбілеяў, якія ў ліпені і верасні пройдуць не толькі ў Менску, але і на радзіме вялікіх класікаў у вёсцы Вязынка Маладзечанскага і Мікалаеўшчына Стаўбцоўскага раёнаў.

Дарэчы, у нашым горадзе пражывае зямлячка Коласа Вера Ляцецкая, якая сама ўсё жыццё піша вершы, яны неаднойчы друкаваліся ў газеце "Уперад" (цяпер "Лідская газета"). Але самае цікавае, што ў гады далёкай маладосці яна не раз сустракалася з Якубам Коласам, які стаў яе "хрышчоным бацькам" не толькі на паэтычнай ніве. Але паслухаем, што ўспамінае аб тых сустрэчах са сваім знакамітым земляком сама Вера Рыгораўна:

"Якуб Колас не проста мой зямляк, але і настаўнік, дарадца, - не без гонару ўдакладняе мая суразмоўніца. Дзякуючы яму, яго творам я, перш за ўсё, стала выкладчыцай беларускай мовы і літаратуры і з вялікім захапленнем працавала сорак гадоў на ніве роднай адукацыі. Я і сёння часта перакідваюся ў тыя далёкія трыццатыя гады, калі вучылася ў Менскім педагагічным інстытуце [21], што знаходзіўся па вуліцы Савецкай, 144. Мы, студэнты, часта запрашалі Канстанціна Міхайлавіча да нас на заняткі літаратурнага гуртка, дзе ён дэкламаваў нам свае вершы. Ды як дэкламаваў! Усёй сваёй істотай, сэрцам. Але больш ён любіў слухаць нас, чым выступаць самому. Мы чыталі яму свае першыя літаратурныя творы. Ён уважліва слухаў нашы вершы, даваў мудрыя парады. Асабліва запомніліся яго словы адносна літгурткоўцаў: "Вядома, што не ўсе вы станеце паэтамі, празаікамі, але я веру, што на ўсё жыццё палюбіце свой край, народ, яго мову, літаратуру".

Я нарадзілася за тры кіламетры ад радзімы Якуба Коласа - вёскі Мікалаеўшчына Стаўбцоўскага раёна. Я часта бываю ў родных мясцінах, часам сяджу на беразе Нёмана, слухаю гамонку векавых дубоў, шэпт нёманскіх хваляў, хаджу па тых лугавых, баравых сцежках, дзе калісьці хадзіў мой вялікі зямляк, і натхненне зноў прыходзіць да мяне:

Нягледзячы на тое, што паэтцы Веры Ляцецкай у мінулым месяцы пайшоў 85 год, голас яе па-ранейшаму шчыры і ўзнёслы. Больш як сорак дзесяцігоддзяў, а дакладней, з таго часу, як мужа, пракурора, перавялі ў Ліду, пражывае яна ў нашым горадзе, дзе да самага выхаду на пенсію выкладала беларускую мову і літаратуру ў восьмай, а найбольш - у дзесятай школе. I не проста выкладала, а, як сцвярджаюць яе многія былыя вучні, на творах класікаў беларускай літаратуры Якуба Коласа і Янкі Купалы вучыла іх любіць сваю Радзіму, родны край, той куток, дзе яны нарадзіліся і выраслі.

Т. ЧАРНАВУС. (Лідская газета № 66-67(10490-10491), 4 мая 2002.)

НАШ ВОЛЬНЫ ЧАС

Дыскатэка: улік перамен

Тры гады з жыцця дыскатэкі. Гэта многа ці мала? Мала, калі ўлічыць, што дыскатэчны рух толькі расце і развіваецца, многае ў ім да гэтага часу застаецца старым, праблематычным. Настойліва паўстае пытанне аб пошуках новых форм і метадаў работы маладзёжнага клуба. Многа, калі прыняць над увагу, што час станаўлення дыскатэкі Дома культуры прайшоў і назапашаны вялікі досвед у гэтым напрамку.

Дыскатэка сёння гэта не даніна модзе, гэта не толькі музыка і гутаркі аб ёй. Гэта перш за ўсё асаблівая атмасфера. Тут павінны быць і адпаведнае памяшканне, і афармленне, і святло. Але аснова ўсё ж такі - музыка.

Дыскатэка - гэта клуб, дзе могуць збірацца аднадумцы, якім добра быць разам, а свабода ад таго, што ўсе добра разумеюць адзін аднаго.

Ужо першыя пасяджэнні дыскатэкі прыцягнулі ўвагу моладзі, Сумненне, што жывая музыка лепш, бліжэй чалавеку, чым любы запіс нават вясёлых музыкантаў, што дыскатэка адводзіць ад жывой музыкі да механічнай і з'яўляецца працягам звычайнай танцавальнай пляцоўкі, не апраўдалася. Цяпер многія пераканаліся, што дыскатэка можа стаць тым самым месцам адпачынку, дзе кожны знаходзіць нешта для душы. Сёння, скажам, ідзе размова аб новым папулярным ансамблі, а заўтра - аб спеваку мінулых гадоў, паслязаўтра - аб праблемах развіцця музыкі і г. д.

Але якія б ні былі супрацьлеглыя думкі, зараз купіць білет на дыскатэку зусім не проста.

- Нас літаральна рвуць на часткі, - з усмешкай расказвае Валянцін Сідар. - Прыемна, што дыскатэка карыстаецца поспехам. Але, з другога боку, гэта да многага абавязвае: прыходзіцца працаваць без скідак, дасканала прадумваючы кожную праграму, шукаць і знаходзіць цікавыя рашэнні тэм, каб не ўдарыць тварам у гразь. Не сакрэт, што інфармацыйны голад у галіне сучаснай музыкі прымушае літаральна "лётаць"" па вобласці ў пошуках крытычных артыкулаў, перакладаў, публікацый замежнага друку. Другая праблема дыскі: пласцінкі замежных фірм у гандлі не з'яўляюцца, амаль не бывае на прылаўках і ліцэнзійных запісаў. Усе гэтыя праблемы прымушаюць шукаць кантакты з аматарамі музыкі, уладальнікамі ўласных фанатэк.

Тым не менш за тры гады кіраўнікі дыскатэкі пазнаёмілі слухачоў больш, чым з 2 тысячамі вядомых выканаўцаў, прадставілі на суд наведвальнікаў амаль 400 запісаў калекцыянераў замежнай эстрады. З вялікім поспехам, напрыклад, прайшлі тэматычныя вечары, прысвечаныя памяці французскага спевака Джо Дасэна, папулярнага англійскага кампазітара і выканаўцы, аднаго з удзельнікаў шырока вядомага ў мінулым, ансамбля "Бітлз" Джона Ленана. Добра прайшлі вечары, прысвечаныя Уладзіміру Высоцкаму, англійскай групе Пінк Флойд і іншым.

- Атмасфера на дыскатэцы самая таварыская, амаль хатняя: утульнае мігценне светамузыкі, маляўнічыя слайды. З такіх вечароў немагчыма выходзіць у дрэнным настроі, - расказвае Ганна Медушэўская, прадавец магазіна № 54. - Я вельмі люблю музыку і ўвесь тыдзень жыву чаканнем новага вечара.

А вось думка з гэтай нагоды Валерыя Харытоненкі, мастака-афарміцеля будаўнічага ўпраўлення № 103:

- Дыскатэка - гэта добрая разрадка пасля працоўнага тыдня, добры адпачынак, а галоўнае - карысны.

Тут не толькі можна адпачыць за столікам з таварышамі, абмеркаваць з імі тыя ці іншыя пытанні, паслухаць дыск-жакея, але і адзначыць урачыстыя даты, адсвяткаваць з сябрамі дзень нараджэння.

Вялікую дапамогу ў падрыхтоўцы і вядзенні праграм аказваюць вядучаму аператар Валянцін Ляцецкі, які многа займаецца, у прыватнасці, перакладам тэкстаў, загадчык музычнага фонду Яфім Палякоў,

Гаворачы пра дыскатэку, нельга абмінуць і тыя праблемы, якія застаюцца пакуль нявырашаныя. Так, не задавальняе нас у поўнай ступені памяшканне, і, у першую чаргу, з пункту гледжання акустыкі. Не на належным узроўні бывае чысціня сталоў, адсутнічаюць сурвэткі, не вызначаецца асартыментам буфет. Ёсць і яшчэ адзін важны бок пытання: размеркаванне білетаў. Здаралася, што на дыскатэку траплялі маладыя людзі, якія яўна не падрыхтаваныя да ўспрыняцця музыкі, з прабелам у маральна-эстэтычным выхаванні. Цікавасць такіх зводзіцца да аднаго: напіцца і "паказаць сябе". Цяпер мы вырашылі размяркоўваць білеты праз гаркам камсамолу па прадпрыемствах.

I вось яшчэ што. Дыскатэка не можа далей заставацца на энтузіязме кіраўнікоў. Патрэбны добраахвотныя памочнікі, савет клуба. Сёння дыскатэка не магчыма без сувязі яе з творчымі работнікамі горада. Гэтага пакуль няма. Настаў час разнастаіць формы вечароў. Гэта могуць быць размова, гутарка, лекцыя, тэматычныя вечары з чытаннем вершаў, роздумам і спрэчкамі. Акрамя сучаснай савецкай і замежнай музыкі, абавязкова павінна гучаць і класіка. Бо, не сакрэт, што ўзровень прапаганды класічнай музыкі сярод насельніцтва застаецца нізкім.

Можна, безумоўна, спрачацца аб тым, якой быць дыскатэцы. Бясспрэчна ж адно: моладзь ахвотна ідзе сюды - значыць, ёсць у гэтым неабходнасць.

У. МЕЛЯХАВЕЦ , дырэктар гарадскога Дома культуры. Уперад, № 3 (7015), 6 студзеня 1981.

ПА МЕСЦЫ ПРАЖЫВАННЯ

У клубе "Мара"

Пры дзіцячым клубе "Мара", што размешчаны па вуліцы Перамогі, 13, працуюць гурткі фотасправы і радыёэлектронікі. Заняткі наведваюць 46 вучняў.

Ужо некалькі гадоў частку свайго вольнага часу аддае рабоце з дзецьмі галоўны механік хлебазавода Іосіф Станіслававіч Чарняк. За гэты час ён навучыў многіх падлеткаў асновам фотасправы. Вынікі іх плённай працы добра бачны на фотавыстаўках работ гурткоўцаў. У мінулым месяцы быў праведзены фотаконкурс "Так мы жывём". Пераможцамі аказаліся Жэня Кумпяк, Саша Клачко, Андрэй Клачко, Сяргей Паноў.

Добра наведваюць заняткі Андрэй Аўсейчык. Аляксей Папоў, Слава Герасімовіч і іншыя. Шэфы з хлебазавода клапоцяцца аб забеспячэнні неабходнымі матэрыяламі для работы гуртка.

Першы год працуе гурток радыёэлектронікі, кіруе якім Валянцін Іванавіч Ляцецкі. Ён сам добра ведае радыёсправу і сваё майстэрства перадае дзецям. Падлеткі, якія займаюцца ў гуртку, вучацца збіраць прыёмнікі, светламузычныя канструкцыі, гукавыя генератары, імітатары галасоў птушак і жывёлін. Асабліва захапляюцца гэтай справай Віктар Міцкевіч, Слава Гузоўскі, Сяргей Паноў, Сяргей Урублеўскі.

Дзеці малодшага ўзросту вучацца іграць у шашкі (кіраўнік Р. Краўцова), а таксама наведваюць гурток "Юны натураліст", арганізаваны пры станцыі юнатаў. ...

У мікрараёне працуе школа юнага прававеда. Заняткі наведваюць у асноўным вучні СШ № 3. Наладжваюцца сустрэчы з членамі інспекцыі па справах непаўналетніх, работнікамі міліцыі і суда, прагляд і абмеркаванне кіначасопісаў на прававую тэматыку. Вядзецца індывідуальная работа з падлеткамі, дзейнічаюць бацькоўскі патруль, музычны лекторый "У свеце цудоўнага". Такая сумесная работа школы, пазашкольнай установы і грамадскасці дае плённы вынік. У мікрараёне СШ № 3 з тых вучняў, што займаюцца ў школе, толькі адзін, знаходзіцца на ўліку ў інспекцыі па справах непаўналетніх.

Не затухае і спартыўная работа. Зімой кожны год абсталёўваецца хакейная пляцоўка. Дзеці ўдзельнічаюць у гарадскіх спаборніцтвах на прыз клуба "Залатая шайба", а таксама ў абласных. У лютым падлеткі старэйшага ўзросту сустракаліся з хакеістамі г. Слоніма ды Гарадзенскага раёна і занялі другія месцы. На базе спартзалы СШ № 4 трэніруюцца юныя баскетбалісты. Любяць дзеці секцыю настольнага тэнісу, што ў дзіцячым клубе "Мара".

Але ў спартыўнай рабоце ёсць і недахопы. Ні адна жыллёва-эксплуатацыйная служба не мае ў якасці памочнікаў спартыўных спецыялістаў, спартыўная работа праводзіцца разрознена.

За працяглы час работы з дзецьмі і падлеткамі па месцы жыхарства я зразумела, што толькі ў саюзе з настаўнікамі школ, грамадскімі арганізацыямі і ўстановамі, жыхарамі мікрараёна можна дабіцца поспеху ў выхаванні падрастаючага пакалення.

Г. СУХОЦКАЯ, педагог-арганізатар ЖЭС-1.Уперад, № 48 (7882), аўторак, 25 сакавіка 1986.

ЧАМУ МАРКОТНА МОЛАДЗІ?

Чытач працягвае размову

Я - не "металіст". Мне ўжо за трыццаць. Але мяне даўно трывожыць пытанне: чаму ў нашым горадзе так сумна моладзі? I калі пэўная частка яе сама знайшла сабе захапленне - "метал", дык, чаму такія адносіны да яго?

На мой погляд, многія напрамкі сучаснай масавай культуры, у тым ліку і "метал", самі па сабе не маюць пэўнай палітычнай афарбоўкі. ... Дык чаму мы не можам выкарыстаць тую яе частку, якая не пагражае нашай маралі, нашаму ладу жыцця?

Моладзь заўжды шукала і шукае сугучную яе настрою і тэмпу жыцця музыку, яна жадае быць арыгінальнай у адзенні, у манерах паводзін. I калі дарослым што-небудзь не падабаецца, дык не трэба заўсёды кідаць камяні ў агарод маладых, ставіць ім усё ў віну. Ім, малавопытным у жыцці, проста не хапае агульнай культуры і добрага густу. Маладыя яшчэ не выпрацавалі крытэрыяў у ацэнцы той ці іншай з'явы масавай культуры.

Дзе і як фарміруецца сфера культурных густаў у асноўнай часткі лідскай моладзі? Дома? Далёка не ва ўсіх ёсць такая магчымасць. У школе? Вельмі спрэчна. На дыскатэках горада гучыць музыка "для ног". У кінатэатрах горада ідуць пераважна "касавыя" фільмы - ці то айчынныя, ці знятыя за мяжой. У бібліятэках вельмі цяжка знайсці якасны і абгрунтаваны матэрыял у неабходным памеры.

Што датычыць музычнага густу, то раней ролю інфарматара і выхавацеля часткова выконваў рок-клуб. Яго наведвальнікі мелі магчымасць паслухаць музыку любога стылю, паспрачацца. Як гэта ні сумна, усяго некалькі гадоў прайшло, як клуб перастаў існаваць толькі з той прычыны, што некаму (не з ліку стваральнікаў) было вельмі турботна за яго адказваць. Але ці не пара зноў адкрыць у горадзе што-небудзь накшталт таго аматарскага аб'яднання? Магчыма, тады не будзе так востра стаяць праблема "металістаў", "хвалевікоў", "рокераў" і г.д.

Канешне, адным рок-клубам усе дзіркі ў рабоце з моладдзю не закрыеш. Міжволі напрошваюцца думкі, што гэта праблема не столькі "металістаў" і "рокераў", колькі тых асоб, у чые абавязкі ўваходзіць ідэалагічнае выхаванне моладзі, хто адказвае за культурныя ўстановы горада.

Бо ў жыцці так атрымліваецца, што гэтыя дарослыя часта звяртаюць увагу на моладзь толькі ў пэўных сітуацыях. Пачуюць шум бойкі на вуліцы ці ўбачаць на юнаку скуранку з заклёпкамі і тады з абурэннем кажуць: "А няхай бы ім спрахнуць, гэтым металістам! I куды глядзіць міліцыя?"

В. ЛЯЦЕЦКІ, жыхар г. Ліды. Уперад, № 193 (8231), 5 снежня 1987.

Некралог

Памяці сябра

11 верасня 1996 года на 45-м годзе жыцця пасля доўгай хваробы памёр ЛЯЦЕЦКІ Валянцін Іванавіч.

Пайшоў з жыцця прыгожы, паважаны ўсімі чалавек.

Нарадзіўся Ляцецкі Валянцін Іванавіч 8 чэрвеня 1952 года ў г. Шчучыне. У 1963 годзе разам з бацькамі пераехаў у г. Ліду. Скончыў сярэднюю школу № 8. Цяжкая хвароба, якая з дзяцінства перашкаджала Валянціну свабодна рухацца, не спыніла яго актыўнае, напружанае жыццё. Скончыўшы курсы тэлерадыёмайстроў, ён выдатна разбіраўся ў радыёапаратуры. Вучыўся ў інстытуце культуры, быў удзельнікам рок-гурта, дыск-жакеем, рэжысёрам відэакафэ, узначальваў кааператыў. Актыўнае стаўленне да жыцця заўсёды вызначала Валянціна, вабіла да яго самых розных людзей, якія прыходзілі да яго па параду і падтрымку. Нечаканая смерць забрала ад нас моцнага, разумнага, сардэчнага чалавека.

Светлая памяць аб Ляцецкім Валянціне Іванавічы назаўсёды застанецца ў памяці і сэрцах ўсіх, хто ведаў яго.

Сябры, знаёмыя, аднакласнікі . "Лідская газета", 77 (9573), 25 верасня.

[1] Хайку паэта і будыйскага святара Кагамі Сіко (1665-1731), выбіты на магільным помніку Валянціна Ляцецкага.

[2] Людэны (ад "хомо людэнс" - "чалавек які гуляе") - з рамана А. і Б. Стугацкіх "Хвалі гасяць вецер". Адзін з герояў рамана Айзек Бромберг у сваім "Мемарандуме" ў якасці прагнозу фармулюе тры прынцыповыя думкі аб людэнах. Першая: у бліжэйшы час чалавецтва будзе падзелена на дзве няроўныя групы. Другая: яно будзе падзелена па незразумелай для нас прыкмеце. Трэцяя: меншая з гэтых груп у сваім развіцці радыкальна і назаўжды абгоніць вялікую. Фрагмент рамана "Не зрабіце памылкі: "Мы - не вынік біялагічнай рэвалюцыі. Мы з'явіліся таму, што чалавецтва дасягнула пэўнага ўзроўню сацыятэхнічнай арганізацыі. ... фактычна ўсё выглядае так, быццам чалавецтва распадаецца на два віды. І нікуды вам не дзецца ад гэтага адчування пры думцы аб тым, што адзін з вас выйшаў далёка за межы, непераадольныя для іншых ста тысяч. І самае страшнае, што расколіна праходзіць праз сем'і, праз сяброўствы ..." .

[3] Даўгаўпілскае вышэйшае ваеннае авіяцыйнае інжынернае вучылішча.

[4] СШ №8 знаходзілася ў будынку, у якім зараз музычны каледж.

[5] Бурбуць Леанід, сын выкладчыка матэматыкі школы №8 Уладзіміра Іосіфавіча Бурбуця.

[6] Навукова-даследчы дзіцячы артапедычны інстытут імя Г.І. Турнэра.

[7] Смагард Фёдаравіч Сліўко - настаўнік, паэт, артыст Лідскага народнага тэатра, рэжысёр школьнага тэатра СШ № 8.

[8] "Люстэрка" было ў 1986 г., пра паказ фільма распавядала Ларыса Канчэўская.

[9] Пераклад Л. Мартынава.

[10] Уладзімір Крушэўскі.

[11] Гвардзейцава Наталля Мікалаеўна.

[12] З канца 1970 гг. усе ў СССР зачытваліся дакладамі Ажажы аб іншапланецянах. Цікаўныя лёгка знойдуць тэксты гэтага навукоўца ў інтэрнеце - Л.Л.

[13] Маменка - сучасны расійскі комік. Ужывае фразу: "Публика неистовствавала!"

[14] Потым Валянцін пераглядзеў свае погляды, у мяне з ім было шмат размоў на рэлігійна-філасофскія тэмы - Л.Л.

[15] Ваня і Віка, плямяннікі Валянціна.

[16] Таксама памятаў гэтага "Ваню", але прыходзячы да Валянціна, я па свайму звычаю не заўважаў таго, хто мне не цікавы, а да "Вані" ставіўся як да шпанюка-пераростка. Нават не памятаю, як ён ставіўся да мяне. Магчыма што і ненавідзеў - Л.Л.

[17] Міхаіл, муж Ларысы Канчэўскай - Л.Л.

[18] А я як раз часта бываў у яго ў тое ягонае апошняе лета, і мы шмат размаўлялі аб ўсім, ён шмат расказваў пра сябе, пра рок-клуб 1980-х гг. Пра сваю хваробу ён казаў, што надзея толькі на ягоную адносную маладосць - сэрца яшчэ можа мець рэсурс. Каб можна было аднавіць памяць і запісаць тыя размовы ... - Л.Л.

[19] Мы з Валерам Тузіным за некалькі дзён да смерці Валянціна таксама былі ў яго ў шпіталі. Зразумелі, што гэта канец - Л.Л.

[20] Аб'ектыўна-суб'ектыўны дуалізм. Сутнасць гэтай парадыгмы коратка можна растлумачыць наступнымі палажэннямі:

1. Цела і душа - гэта дзве розныя субстанцыі. У іх супрацьлеглыя ўласцівасці.

2. Цела - гэта машына, кіраваная рэфлексамі.

3. Свядомасць тоесная мысленню.

4. Усведамляючы суб'ект мае непасрэдны доступ да сваёй свядомасці. Ён можа свабодна кіраваць сваім мысленнем.

5. Ён таксама кіруе сваім целам. Для гэтага пастулюецца нейкае таямнічае месца, у якім адбываецца ўзаемадзеянне субстанцый.

6. Суб'ект адзіны, яго свядомасць суцэльная і непадзельная - заўвага Л.Л.

[21] Менскі педагагічны інстытут нацыянальных меншасцяў - заўвага Ляцецкай Л.І.